Ο ρολος της ομαδικης ψυχοθεραπειας στην προαγωγη της ψυχικης υγειας του παιδιου και της οικογενειας.

Ι. Μ. Σιγάλας
Κέντρο Παιδοψυχικής Υγιεινής Αθηνών Ι.Κ.Α.

1ο Πανελλήνιο Παιδοψυχιατρικό Συνέδριο, Αθήνα, 1999.
 

Σύμφωνα με την Συστημική Επιστημολογία, που για τις εφαρμογές της στην Παιδοψυχιατρική συζητάμε σήμερα, τα φαινόμενα της ζωής γενικά και ειδικότερα ο άνθρωπος και οι κοινωνικές ομάδες που δημιουργεί, δεν είναι δυνατό να μελετώνται και να κατανοούνται, εάν αντιμετωπίζονται στατικά, ξέχωρα από το περιβάλλον τους, αλλά μόνο εάν προσεγγίζονται δυναμικά, ως διεργασίες. Με τον όρο "διεργασία" εννοείται μία αλληλουχία γεγονότων που εξελίσσεται ακατάπαυστα στον χωροχρόνο. Ένα σύνολο διεργασιών που ανελίσσονται σε αλληλεξάρτηση, αλληλοσυσχέτιση και σε αμοιβαία ολόπλευρη συναλλαγή, όπου η κάθε διεργασία αλλάζει όλες τις άλλες, ενώ  συγχρόνως μεταβάλλεται από αυτές, απαρτίζουν ένα "Σύστημα". Οι ιδιότητες ενός Συστήματος δεν  μπορούν να αναχθούν στο άθροισμα των ιδιοτήτων των μερών του, γεγονός που οφείλεται στις διαρκείς συναλλακτικές σχέσεις, οι οποίες αναπτύσσονται μεταξύ των διεργασιών του Συστήματος. Δεδομένου μάλιστα ότι αυτές οι συναλλακτικές σχέσεις είναι πάντοτε αμφίδρομες, γίνεται αδύνατο για τον παρατηρητή να διακρίνει γραμμικές σχέσεις αιτίου - αιτιατού μεταξύ των διεργασιών που απαρτίζουν το Σύστημα.

Στα πλαίσια της Συστημικής Θεώρησης ο Άνθρωπος ορίζεται σαν ένα ζωντανό Σύστημα, που απαρτίζεται από διεργασίες βιολογικές, ψυχοκοινωνικές, κοινωνικοπολιτιστικές και οικονομικοκοινωνικές σε ολόπλευρη μεταξύ τους συναλλαγή. Από τον ορισμό αυτό γίνεται προφανές ότι η επιβίωση και η ανάπτυξη του Ανθρώπου είναι δυνατή μόνο αν δομεί και γίνεται μέλος κοινωνικών ομάδων με προοδευτικά αυξανόμενη οργανωμένη συμπλοκότητα, δηλαδή της Οικογένειας, της Κοινότητας, της Κοινωνίας, καθώς και των δευτερογενών κοινωνικών ομάδων (σχολείο, εργασία κλπ). Και αυτό γιατί η γνωστική, η συγκινησιακή και η κοινωνική διαφοροποίηση και ανάπτυξη του ανθρώπου δεν μπορούν να γίνουν στο κενό. Έτσι λοιπόν μπορούμε να κατανοήσουμε το Σύστημα Άνθρωπος σαν ένα σύμπλοκο δυναμικό πεδίο, που συναπαρτίζεται από την ολότητα των δυναμικών του σχέσεων, η οποία του επιτρέπει να εκπληρώνει τους βασικούς του σκοπούς, δηλαδή να δημιουργεί, να παράγει και να ανταλλάσσει τα εξαγόμενα. Προκειμένου όμως να αναπτύσσονται ανεμπόδιστα οι λειτουργίες αυτές είναι αναγκαία μια βασική προϋπόθεση: Η λειτουργία των κοινωνικών ομάδων, μέσα στις οποίες εντάσσεται ο Άνθρωπος, πρέπει να στηρίζεται σε συνεργατικές - συλλογικές σχέσεις. Γιατί, όταν οι κοινωνικές ομάδες στηρίζονται σε ανταγωνιστικές και εκμεταλευτικές σχέσεις, τότε αναπτύσσεται ψυχοκοινωνική εκμετάλλευση ανάμεσα στα μέλη τους με βαρύτατες δυσλειτουργικές συνέπειες, που σταδιακά γενικεύονται.

Από τα ανωτέρω γίνεται σαφές ότι η ομάδα μπορεί να αποτελέσει ιδιαίτερα κατάλληλο πλαίσιο για την προαγωγή της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης των μελών της. Προκειμένου να γίνει δυνατή η εκπλήρωση του στόχου αυτού το κάθε μέλος της ομάδας χρειάζεται να αναπτύξει μια σειρά από αναγκαίες επιδεξιότητες, που είναι οι εξής:

• Να συμμετάσχει στην δημιουργία κλίματος εμπιστοσύνης και υπευθυνότητας.
• Να μάθει να επικοινωνεί ανοικτά και ειλικρινά, μπαίνοντας συγκινησιακά στην θέση του άλλου. Έτσι η ομάδα αναπτύσσει συνοχή και τα μέλη λειτουργούν σε ένα περιβάλλον οικειότητας και αμοιβαιότητας.
• Να μάθει να συνεργάζεται και να μπαίνει σε διάλογο με τα άλλα μέλη της ομάδας, χωρίς να επιδιώκει τον έλεγχό τους. Να μπορεί να εκφράζει με θάρρος και ειλικρίνεια τα συναισθήματά του.
• Να αποκτήσει συναισθηματική ενημερότητα, καθώς και αυτογνωσία, όσον αφορά τους στόχους και τις δυνατότητές του. Έτσι ώστε να μπορεί να αναλαμβάνει πρωτοβουλία δράσης για την εκπλήρωση των στόχων του, υιοθετώντας τύπους συμπεριφοράς, που προωθούν τις σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους.

Με την ανάπτυξη αυτών των δεξιοτήτων καλλιεργείται αμφίδρομη και ολόπλευρη συναλλαγή ανάμεσα στα μέλη της ομάδας (δηλαδή «σχέσεις συστήματος» μεταξύ τους). Παράλληλα το μέλος της ομάδας, εφόσον γίνεται ενήμερο σχετικά με γνωστικές και συγκινησιακές του διεργασίες, αποκτά μεγαλύτερη αυτογνωσία, που τον βοηθά να καθορίζει και να επιδιώκει την εκπλήρωση προσωπικών στόχων. Και, το κυριότερο, μαθαίνει να ενεργεί με δική του πρωτοβουλία, πάνω σε τύπους συμπεριφοράς που προωθούν τις διαπροσωπικές του σχέσεις μέσα και έξω από την ομάδα. Μέσα από την συμμετοχή του στην διεργασία της ομάδας το άτομο:

• Διαφοροποιείται συγκινησιακά. Δηλαδή:
  • Αποκτά ενημερότητα, όσον αφορά το είδος και την ένταση των συναισθημάτων, που βιώνει.
  • Αποκτά ενημερότητα για τα συναισθήματα, που βιώνουν τα άλλα μέλη της ομάδας.
  • Αξιοποιεί τα συναισθήματά του σαν σημεία αναφοράς.
• Διαφοροποιείται γνωστικά. Οι σκέψεις και οι ιδέες του παύουν να είναι στατικές δομές, που πρέπει να τις υποστηρίζει, και αποκτούν χαρακτήρα διεργασίας που συνδέεται με τις εναλλασσόμενες εμπειρίες.
• Αναπτύσσει και ολοκληρώνει την εικόνα του εαυτού του.
• Αναπτύσσει τον έλεγχο της πραγματικότητας σε σχέση με τις εμπειρίες, τους στόχους του και τις σχέσεις του με τους άλλους.

Προκειμένου να γίνει δυνατή η ανάπτυξη της ομαδικής διεργασίας χρειάζεται μία αρχική επαλληλότητα των μελών της ομάδας σε γνωστικό - εννοιολογικό επίπεδο και με την βοήθεια της βασικής εμπιστοσύνης μεταξύ τους. Η επαλληλότητα αυτή θα τους δώσει το Κεντρικό Θέμα, γύρω από το οποίο τα μέλη θα αναπτύξουν τις προσωπικές τους παραλλαγές, δηλαδή τις διαφορετικές τους αντιλήψεις γι' αυτό. Έτσι αρχίζει μια συναλλαγή ανάμεσα στο Κεντρικό Θέμα της ομάδας και τις προσωπικές παραλλαγές των μελών, που σημαίνει ότι το Κεντρικό Θέμα και οι παραλλαγές μεταλλάσσονται διαλεκτικά και ανελίσσονται συνθετικά. Η διεργασία αυτή γίνεται μέσα από τον δημιουργικό διάλογο ανάμεσα στα μέλη. Η έννοια του δημιουργικού διαλόγου σημαίνει ότι η άποψη ενός μέλους αποτελεί μία θέση, η άποψη άλλου μέλους αποτελεί την αντίθεση και, μέσα από την συναλλαγή των μελών θα προκύψει η σύνθεση. Η τελευταία αυτή άποψη θα αποτελέσει νέα θέση, που θα οδηγήσει σε νέα αντίθεση και σύνθεση κ.ο.κ. Μέσα από τον δημιουργικό διάλογο λοιπόν η θέση και η αντίθεση οδηγούν σε σύνθεση και εμπλουτισμό και όχι σε διαμάχη και διάλυση. Και η επίτευξη προσωπικών στόχων συμβάλει στην ανάπτυξη της ομάδας σαν σύστημα, ενώ η ανάπτυξη της ομάδας συμβάλει στην διαφοροποίηση των μελών της.

Όσον αφορά τον Συντονιστή, ο ρόλος του είναι να εξασφαλίζει τις αναγκαίες ρυθμιστικές διαδικασίες που δίνουν ζωή και κίνηση στην ομάδα, ενώ η ηγετική του αποτελεσματικότητα είναι ευθέως ανάλογη με την ικανότητά του να ενεργοποιεί τις αυτοηγετικές ικανότητες των μελών της ομάδας. Έτσι τα μέλη αναπτύσσουν μια σειρά επιδεξιοτήτων, που είναι αναγκαίες για την λειτουργική τους ένταξη στις κοινωνικές ομάδες, στις οποίες ζουν και εργάζονται. Ένα άλλο σημαντικό θέμα για την ομάδα είναι ότι για να λειτουργεί χρειάζεται ξεκάθαρους στόχους. Οι στόχοι αυτοί είναι διαφορετικοί για κάθε ομάδα. Καθήκον του Συντονιστή είναι να προκαλέσει με τις κατάλληλες ρυθμιστικές παρεμβάσεις την διαμόρφωσή τους από τα μέλη της ομάδας. Και στη συνέχεια ο Συντονιστής χρειάζεται να παρεμβαίνει, ώστε να ενισχύονται οι διεργασίες, που είναι σύμφωνες με τους στόχους που έχει θέσει η ομάδα για τον εαυτό της, και να ανακόπτει διεργασίες αντίθετες με αυτούς.

Εφόσον η ομάδα λειτουργεί σαν σύστημα και αναπτύσσεται ανεμπόδιστα, τότε περνάει μέσα από εξελικτικές φάσεις (όπως γίνεται με το άτομο και την οικογένεια). Οι φάσεις αυτές μπορούν να περιγραφούν συνοπτικά ως εξής:

• Δημιουργία συμβολαίου, που βασίζεται σε μία πρώτη αλληλογνωριμία των μελών και σε μία πρώτη διευκρίνιση στόχων.
• Ανάπτυξη της ταυτότητας της ομάδας. Διευκρίνηση εγχειρηματικών σκοπών, ανάπτυξη κανόνων λειτουργίας, επιλογή των φυσικών ηγετών της ομάδας και διαχείριση των αρνητικών συναισθημάτων που προκαλούνται από τον ανταγωνιστικό τρόπο λειτουργίας, που συνεχίζει να υπάρχει σ' αυτή την φάση.
• Η πρώτη φάση συνεργατικής λειτουργίας της ομάδας, στην οποία τα μέλη αναφέρονται στους εαυτούς τους και καθορίζουν προσωπικούς στόχους. Εγκαθίσταται μια βασική αίσθηση ισότητας ανάμεσα στα μέλη της ομάδας.
• Αναπτύσσεται οικειότητα ανάμεσα στα μέλη της ομάδας, που ενισχύεται από την συζήτηση οικείων σχέσεων και έξω από αυτήν.
• Εξερευνώνται οι συνέπειες της οικειότητας, ειδικά όσον αφορά θέματα εξάρτησης και ανεξαρτησίας ανάμεσα στα μέλη και τον συντονιστή. Εγκαθίσταται αμοιβαιότητα και ισότητα.
• Τα μέλη αυτονομούνται από τον συντονιστή και προχωρούν βασιζόμενα στην μεταξύ τους σύνδεση. Εντάσσουν τον συντονιστή μέσα στην ομάδα σαν πραγματικό πρόσωπο.
• Τα μέλη αντιμετωπίζουν - αντικρίζουν τα προσωπικά τους θέματα με την ξεκάθαρη υποστήριξη των υπολοίπων μελών. Η αναφορά σε προσωπικά θέματα, η ποιότητα εργασίας και η προσωπική ευθύνη βρίσκονται στο υψηλότερο επίπεδο για την ζωή της ομάδας.
• Γίνεται ανασκόπηση και αξιολόγηση των όσων έχουν κατακτηθεί, με προσπάθεια μεταφοράς τους στην προσωπική ζωή του κάθε μέλους έξω από την ομάδα.
• Αντιμετώπιση του αποχωρισμού και της ολοκλήρωσης της λειτουργίας της ομάδας. Τα μέλη αναγνωρίζουν την σημασία που έχει ο ένας για τον άλλον, και τον πόνο που γεννά ο επικείμενος αποχωρισμός.

Κάθε λειτουργική ομάδα «επιλέγει» τους «φυσικούς» της ηγέτες, που συμπληρώνουν το έργο του συντονιστή και είναι οι εξής:

• Ο ηγέτης του έργου (task leader). Συγκεντρώνει την ομάδα, επιλέγει τα μέλη, είναι ειδικός στην επικοινωνία και στην διερεύνηση του εαυτού, επηρεάζει κανόνες, ρόλους, ασχολείται με τα όρια ανάμεσα στην ομάδα και στο περιβάλλον της.
• Ο συναισθηματικός ηγέτης (emotional leader). Γίνεται μοντέλο της διεργασίας της αλλαγής, ο πιο αγαπητός από τα άλλα μέλη της ομάδας, κινητοποιείται να συμμετάσχει στις εργασίες, μετρά την συγκινησιακή διεργασία στην ομάδα, δίνει υποστήριξη στα άλλα μέλη της ομάδας.
• Ο αποδιοπομπαίος τράγος. Ζητά διευκρινίσεις για θέματα σχετικά με την αλλαγή των κανόνων λειτουργίας της ομάδας, δεν κατανοεί εξωλεκτικά μηνύματα και ζητά την λεκτικοποίησή τους, τα μέλη τον θεωρούν «διαφορετικό» σε κάποιο επίπεδο από αυτά, ρυθμίζει τις αλλαγές φάσεις της ομάδας.
• Ο προβοκάτορας (defiant leader). Είναι αμφίθυμος για την συμμετοχή του στην ομάδα, τον απασχολεί τα θέματα της «ανεξαρτησίας» και της «εξάρτησης» από τον συντονιστή, ο βαθμός της οικειότητας με τα άλλα μέλη της ομάδας, ο βαθμός του προσωπικού του ανοίγματος στην ομάδα.

Στην Παιδοψυχιατρική μπορούν να γίνονται ομάδες με παιδιά προσχολικής ή σχολικής ηλικίας, με εφήβους και με γονείς. Η διαφορετικότητα ανάμεσα στα μέλη της ομάδας είναι επιθυμητή, γιατί εμπλουτίζει την διεργασία (σήμερα μαθαίνουμε αξιοποιώντας την διαφορετικότητα μεταξύ μας και όχι την ομοιότητα, όπως γινόταν στον παραδοσιακό χώρο). Παράλληλα ένας βαθμός επαλληλότητας είναι επίσης αναγκαίος, για να είναι δυνατή η ανάπτυξη κοινής γλώσσας ανάμεσα στα μέλη. Μία θεραπευτική ομάδα μπορεί να έχει 5 - 10 συνήθως μέλη, γίνεται μία φορά την εβδομάδα και διαρκεί 1 - 2 ώρες (τα παιδιά χρειάζονται - ή αντέχουν - συνήθως λιγότερο χρόνο για κάθε συνάντηση, ενώ οι ενήλικες περισσότερο).

Ομάδες παιδιών προσχολικής και σχολικής ηλικίας. Τα παιδιά προσχολικής ηλικίας μπορούν να εντάσσονται σε ομάδες 3 - 5 παιδιών και των δύο φύλλων με δύο κατά προτίμηση συντονιστές. Οι ομάδες αυτές χρησιμοποιούν το θεατρικό παιχνίδι ή γενικά το παιχνίδι ή άλλες δραστηριότητες. Γίνονται επίσης ομάδες με ειδικό στόχο, π.χ. ειδική διαπαιδαγώγηση, εργοθεραπεία κλπ.

Τα παιδιά σχολικής ηλικίας είναι καλύτερα να εντάσσονται σε ομάδες με παιδιά του ίδιου φύλλου. Είναι επιθυμητό σε κάθε ομάδα να συμμετέχουν παιδιά σε αντίστοιχη φάση ανάπτυξης (πρώιμη, μέση και όψιμη λανθάνουσα). Το θεατρικό παιγνίδι, οι δραστηριότητες και η ζωγραφική είναι κατάλληλα μέσα για την διευκόλυνση της ομαδικής διεργασίας. Μεγαλύτερα παιδιά και ιδίως κορίτσια ευκολότερα συμμετέχουν στην ανάπτυξη συζήτησης. Δεδομένου ότι τα παιδιά και ιδίως τα αγόρια εκδραματίζουν έντονα τα συναισθήματά τους, καθώς και τα θέματα που αφορούν την σχέση τους με τους ενήλικες, χρειάζεται οι συντονιστές να έχουν αρκετά ενεργητικό ρόλο στην ομάδα (πολλές φορές είναι χρήσιμο να έχουν και βοηθούς).

Ομάδες εφήβων. Η σχέση με τους συνομηλίκους, αλλά και η βαθμιαία αλλαγή της σχέσης με τους ενήλικες είναι από τα κύρια θέματα της εφηβείας. Έτσι η ομαδική ψυχοθεραπεία είναι ιδιαίτερα κατάλληλη για τους εφήβους, αλλά δεν είναι καθόλου εύκολη για τον θεραπευτή. Μέσα από την ομάδα ο έφηβος κινείται ανάμεσα σε αντιθέσεις, όπως:

• Επανάσταση απέναντι στον έλεγχο των ενηλίκων / ανάγκη για υποστήριξη και παροχή κατευθύνσεων.
• Δοκιμασία των ορίων / αντίληψη των ορίων σαν δείγμα φροντίδας.
• Επιθυμία για οικειότητα / φόβος της οικειότητας.
• Σκέψη για το μέλλον / εστίαση στο παρόν.

Η αντιμετώπιση της βασικής αμφιθυμίας όσον αφορά την ενηλικίωση, η συγκινησιακή διαφοροποίηση, ο σχηματισμός ταυτότητας, συστήματος αξιών, στόχων (ποιος είμαι, που πάω και γιατί;) είναι βασικά θέματα που διαπραγματεύεται ο έφηβος στην ομάδα.

Η δημιουργική απασχόληση μπορεί να είναι κατάλληλη μέθοδος για την ευαισθητοποίηση των εφήβων, αλλά και για την προετοιμασία τους για ένταξη σε καθαρά ψυχοθεραπευτική ομάδα. Επίσης ομάδες με συγκεκριμένες ασκήσεις επικοινωνίας μπορούν να χρησιμεύουν για τον ίδιο σκοπό. Οι μέθοδοι αυτές είναι περισσότερο κατάλληλες για νεώτερα παιδιά (στην πρώτη φάση της εφηβείας), τα οποία ίσως είναι προτιμότερο να εντάσσονται σε ομάδες του ιδίου φύλλου. Ο θεραπευτής χρειάζεται να έχει ενεργητικό ρόλο. Χρειάζεται να είναι υποστηρικτικός, σταθερός, να επιβραβεύει, να κατανοεί, να στηρίζει την τήρηση των κανόνων με συνέπεια, να αντέχει τις εκδραματίσεις, να μιλάει την γλώσσα των παιδιών. Μεγαλύτεροι έφηβοι και νέοι ενήλικες μπορούν να εντάσσονται σε ομάδες συζήτησης, και στις οποίες συμμετέχουν μέλη και των δύο φύλλων.
 

Ανάλυση διεργασίας ομάδας εφήβων (10 συναντήσεις, 12 υγιείς έφηβοι, 17 έως 19 ετών, σε εξωνοσοκομιακό πλαίσιο. Οι γονείς συμμετείχαν σε ομάδες γονέων).

Καταφέρνεις να αναπτύξεις μια σχέση αντίστοιχη με τη νέα φάση της ζωής σου. Τότε όμως διαπιστώνεις ότι χάνεις παλαιότερες (παιδικές) σχέσεις, που σου ήταν πολύ αγαπητές.

(Έτσι) δυσκολεύεσαι να αποφασίσεις ποια κατεύθυνση να διαλέξεις.

Διστάζεις να αποφασίσεις αν θα συμμετάσχεις πιο αποφασιστικά στις δραστηριότητες στης ομάδας των ομηλίκων.

...αλλά γίνεσαι επικριτικός με τον άλλον, όταν δεν μένει συνεπής σε προηγούμενες δεσμεύσεις του

Αποφασίζεις να διαφοροποιήσεις την θέση σου και να ακολουθήσεις «ανεξάρτητη» πορεία. Τότε ο ενήλικας σε κατηγορεί για ηττοπάθεια.

Αποκρούεις αποφασιστικά το πλησίασμα του (του ενήλικα).

...αλλά αισθάνεσαι αποδιοργανωμένος και θυμώνεις με τον εαυτό σου. Νιώθεις ότι δεν ελέγχεις τις πράξεις σου, ότι δεν καταλαβαίνεις πώς λειτουργείς.

(Τότε) αποφασίζεις να βγεις από την απομόνωσή σου και να αναζητήσεις την συντροφιά των ομηλίκων. Διαπιστώνεις όμως ότι έχεις χάσει την επαφή με τον έξω κόσμο.

Συμμετέχεις σε ομαδικές διαδικασίες φθοράς και θυμώνεις πολύ με τον συνομήλικο που ζητά την παρέμβαση του ενήλικα για να τις σταματήσει.

Αντιδράς στην προσπάθεια του ενήλικα να σε πλησιάσει.

...γιατί νιώθεις ότι ανατρέπονται οι ευαίσθητες διευθετήσεις που έχεις κάνει στην ζωή σου.

(Η δυσκολία ανάπτυξης συμβολαίου στην ομάδα, η αμφιθυμία υιοθέτησης πιο ενήλικης στάσης στις σχέσεις με τον ενήλικα και τους συνομήλικους. Αμφιθυμία).

Ανάλυση διεργασίας ομάδας εφήβων (6 παιδιά με ψυχιατρικές διαταραχές μέτριας βαρύτητας, εξωνοσοκομιακό τμήμα εντατικής θεραπείας εφήβων, παιδιά 16 - 18 ετών, 12 συναντήσεις. Οι γονείς σε ατομική συμβουλευτική, τα παιδιά είχαν και ατομική υποστηρικτική ψυχοθεραπεία, γίνονταν οικογενειακές συνεδρίες τακτικά, φαρμακευτική αγωγή σε πολλά από τα παιδιά):

Τρως κατραπακιές και μπαίνεις σε δοκιμασία, ενώ νιώθεις απροετοίμαστος.

Τα βάζεις (τότε) με τον εαυτό σου και θέλεις να του κάνεις πολύ κακό.

Προσπαθείς να πλησιάσεις τον συνομήλικο, αλλά σε αποφεύγει ευγενικά και απογοητεύεσαι.

(Ενώ) όταν ο ομήλικος σε δέχεται, αισθάνεσαι χαρά και ευγνωμοσύνη και περνάς φανταστικά.

Είναι (όμως) φορές που νιώθεις να σε πλακώνει κάτι και να μη μπορείς να αναπνεύσεις. Που τα βλέπεις όλα με μαύρο μάτι και που χρειάζεται να παλεύεις με την αρνητική πλευρά του εαυτού σου.

...και που για να μπορέσεις να αντικρίσεις το αύριο, αναζητάς την ζεστασιά ενηλίκων, που σε φροντίζουν με αγάπη.

...(γιατί) σε ένα πλαίσιο αποκλειστικά συνομηλίκων το κέφι γίνεται μεταδοτικό και ο ένας παρασύρει τον άλλον σε παράτολμες πράξεις

(Διακοπές Πάσχα).

Η μπόρα περνάει και είσαι ήρεμος.

Σου γεννιέται τότε η επιθυμία να ξεφύγεις από την επιρροή του ενήλικα, αφού νιώθεις ότι δεν σου δείχνει εμπιστοσύνη και αμφισβητεί την ορθότητα των επιλογών σου.

(Όταν όμως) αποφασίζεις να δεχθείς τις συμβουλές του και κάνεις μια μικρή προσωπική αλλαγή, διαπιστώνεις ότι αυτό σε οδηγεί σε γενικότερες θετικές εξελίξεις.

...(και ότι) μπορείς να τα πας καλά τόσο σε περιβάλλον ομηλίκων, όσο και κοντά σε ενήλικες.

(Και τελικά καταλαβαίνεις ότι) παρουσιάζεις καινούργια εικόνα.

(Η πάλη με τον πόνο, την παθολογία και την αρνητική εικόνα εαυτού. Η σχέση με τον θεραπευτή).

Ομάδες γονέων. Οι γονείς μπορούν να συμμετέχουν σε ψυχοθεραπευτικές ομάδες μόνοι ή σαν ζευγάρια. Μπορούν επίσης να συμμετέχουν σε βιωματικό σεμινάριο ευαισθητοποίησης γονέων. Το Βιωματικό Σεμινάριο των γονέων στοχεύει στην ευαισθητοποίησή τους στις αρχές της ανθρώπινης επικοινωνίας, της δυναμικής της οικογένειας στις διάφορες εξελικτικές της φάσεις, καθώς και στην σημασία της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στο οικογενειακό και στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον. Οι γονείς συμμετέχουν ενεργά στην επεξεργασία των ερεθισμάτων, που τους δίνονται από τους συντονιστές, με κατάθεση συναισθημάτων και προσωπικών εμπειριών, μέσα από εναλλαγή ρόλων, και με συζήτηση σε μικρές ομάδες και σε ολομέλεια. Στο σεμινάριο αυτό γίνεται επίσης η προετοιμασία και η επιλογή των γονέων, που εντάσσονται στη συνέχεια σε θεραπευτική ομάδα. Για την ψυχοθεραπευτική ομάδα των γονέων ισχύουν οι αρχές λειτουργίας που περιγράφηκαν στο θεωρητικό μέρος αυτής της εισήγησης.

Αξίζει εδώ να σημειωθούν ακόμη τα εξής:

• Προκειμένου να είναι αποτελεσματική η θεραπευτική εργασία με το παιδί θεωρούμε εντελώς απαραίτητο να υπάρχει συμβουλευτική, υποστηρικτική ή ψυχοθεραπευτική εργασία με τους γονείς.
• Είναι δυνατό και επιθυμητό να συνδυάζονται η οικογενειακή, η ομαδική και η ατομική ψυχοθεραπεία για την θεραπεία των μελών μιας οικογένειας. Πρακτικά αυτό μπορεί να γίνεται ως εξής: Διαγνωστικά γίνεται συνάντηση με όλη την οικογένεια (έτσι ώστε να εκτιμάται η λειτουργία όλης της οικογένειας σαν σύνολο), καθώς και ατομικές συνεδρίες με το παιδί ή με τους γονείς, για διερεύνηση ειδικών θεμάτων (το είδος της συμπτωματολογίας, θέματα αποκλειστικά της γονεϊκής σχέσης). Στη συνέχεια το παιδί εντάσσεται σε ομάδα ευαισθητοποίησης ή θεραπευτική, είτε μπαίνει σε ατομική ψυχοθεραπεία. Αντίστοιχα οι γονείς εντάσσονται σε ομάδα ευαισθητοποίησης ή θεραπείας, είτε έχουν συναντήσεις ατομικά ή σαν ζευγάρι με τον ειδικό. Παράλληλα γίνονται τακτικές οικογενειακές συνεδρίες που ολοκληρώνουν την όλη θεραπευτική προσπάθεια. Προκειμένου να γίνεται δυνατή η ανωτέρω Συστημική Θεραπευτική Προσέγγιση απαιτείται ομάδα θεραπευτών για κάθε οικογένεια. Η θεραπευτική ομάδα απαραιτήτως χρειάζεται να καλλιεργεί σχέσεις συνεργασίας και εμπιστοσύνης ανάμεσα στα μέλη της προκειμένου η σχέση της με την οικογένεια να έχει θεραπευτικό χαρακτήρα. Αντίθετα, αν στην θεραπευτική ομάδα επικρατούν ανταγωνιστικές - εκμεταλευτικές σχέσεις, τότε όχι μόνο δεν είναι δυνατή καμία θεραπευτική παρέμβαση στην οικογένεια, αλλά αντίθετα η οικογένεια και το παιδί επιβαρύνονται και με την δυσλειτουργία της «θεραπευτικής» ομάδας.

Ανάλυση διεργασίας ομάδας γονέων (ψυχοθεραπευτική ομάδα, 4 ζευγάρια γονέων, των οποίων τα παιδιά συμμετείχαν σε ψυχοθεραπευτικές ομάδες είτε βρίσκονταν σε ατομική ψυχοθεραπεία).

Όσο στενεύουν τα χρονικά περιθώρια το άγχος σου αυξάνει. Πιστεύοντας ότι ήδη έχεις καθυστερήσει (να αναλάβεις δράση) νιώθεις ενοχή.

(Αυτό σε κάνει να) νιώθεις σφιγμένος. Προσπαθείς να χαλαρώσεις για να δεχθείς θετικές επιδράσεις.

Όμως σου προκαλεί μεγάλο θυμό η εξουσία του υπεύθυνου.

Στενοχωριέσαι, όταν το παιδί δίνει προτεραιότητα στην σχέση με τον ομήλικο (και την νιώθεις σαν απόρριψη προς τον εαυτό σου, γιατί δική σου προτεραιότητα είναι πάντα ο γονιός).

...γιατί πιστεύεις ότι δεν είναι έτοιμο να λειτουργήσει αποτελεσματικά χωρίς την επίβλεψή σου.

Επιζητάς την σχέση με τον δικό σου γονιό (ή τον υπεύθυνο), αλλά σε θίγει και σε θυμώνει όταν επισημαίνει τα λάθη σου.

...αντί να αναλάβει ο ίδιος να αντιμετωπίσει κάποιες από τις δυσκολίες που αντιμετωπίζεις με τα παιδιά σου.

...και που δεν ξέρεις πώς να χειριστείς.

...αφού νιώθεις μόνος και ασυντρόφευτος.

(Τα μέλη μπροστά στο καινούργιο. Η σχέση με τον υπεύθυνο. Αδυναμία χειρισμού των προβλημάτων των παιδιών, γιατί ο γονιός νιώθει ασυντρόφευτος. Η εξάρτηση του γονιού από το παιδί του).

Διακοπές καλοκαιριού.

Νιώθεις φόβο και αγωνία όταν το παιδί απομακρύνεται εστιάζοντας το ενδιαφέρον του στην σχέση με τους συνομηλίκους του. Το επιτρέπεις όμως.

Μόνος, μακριά από τις ευθύνες της καθημερινότητας, ξεκουράζεσαι και ηρεμείς.

Νιώθεις όμως μοναξιά. Συμμετέχεις σε προγραμματισμένες δραστηριότητες, αλλά σου λείπει η σχέση με τον σύντροφο.

Η ροή συνεχίζεται και εσύ πενθείς την οριστική απώλεια σημαντικών σχέσεων.

(Έχει φύγει ένα ζευγάρι από την ομάδα. Ήρθαν δύο καινούργια ζευγάρια).

Δεν ξέρεις πώς να αντιμετωπίσεις τον ανταγωνισμό ανάμεσα σε ομηλίκους και την προσπάθεια του μεγαλύτερου να επιβληθεί βίαια στον νεώτερο.

...ενώ η προκλητική ανυπακοή στις εντολές των υπευθύνων έχει σαν αποτέλεσμα να γίνεται όλο και δυσκολότερη η λειτουργία της ομάδας.

Βρίσκεσαι μπροστά σε πρόσκαιρο αποχωρισμό, που έχεις αποδεχθεί. Σκέφτεσαι πώς θα αξιοποιήσεις αυτό το διάστημα (πριν τις διακοπές των Χριστουγέννων).

Βρίσκεσαι σε άγνωστο περιβάλλον με σκοπό να μάθεις. Και ενώ περίμενες στήριξη και φροντίδα, αισθάνεσαι μόνος και εγκαταλελειμμένος.

προσδοκίες σου για ξεκούραση και ψυχαγωγία διαψεύδονται. Το παιδί, που είχες επιλέξει να σε συντροφεύει την περίοδο αυτή, αντί να σε βοηθάει, σε δυσκόλευε.

(Έτσι) αναζητάς στιγμές οικειότητας με τον σύντροφο, όμορφες και γαλήνιες.

Η επίπονη προσπάθειά σου φαίνεται να αποδίδει. Ο άλλος ξαφνικά καταλαβαίνει τι πρέπει να κάνει και εσύ αισθάνεσαι σαν να ξαναμπαίνεις στο παιχνίδι και αρχίζεις να ελπίζεις.

Γεννιέται (τώρα) το ερώτημα: «Πόσο μοιραζόμαστε και μέχρι ποιου βαθμού;».

Η συντροφική σχέση ξαναγίνεται χαλαρή και ευχάριστη. Η μαυρίλα αρχίζει να απομακρύνεται.

Δεν το περίμενες, αλλά όταν χρειάστηκε, ανέλαβες πρωτοβουλία. Κουράστηκες, αλλά ήταν μια ολοκλήρωση.

(Όμως) ο άλλος ζητάει όλο και πιο επίμονα την παρουσία σου. Προβληματίζεσαι και αναρωτιέσαι πώς μπορείς να τον καθησυχάσεις.

Σου ζητιέται να παράσχεις φροντίδα και συμπαράσταση αφήνοντας κατά μέρος τα προσωπικά σου σχέδια. Θυμώνεις πολύ και νιώθεις εγκλωβισμένος, γιατί διαπιστώνεις ότι δεν λαβαίνονται υπόψη οι δικές σου ανάγκες.

(Από την μοναξιά στον ανταγωνισμό. Από τον ανταγωνισμό στην συντροφικότητα. Όμως πώς θα γίνει, ώστε η συντροφική σχέση να μη γίνεται εκμεταλλευτική;)

*Αλλά αποδέχεσαι το αίτημα του άλλου για αυτενέργεια. Και ενώ το αποτέλεσμα είναι (αρχικά) θετικό και σε γεμίζει αισιοδοξία.

...διαπιστώνεις (στη συνέχεια) ότι ο άλλος λειτουργεί εκμεταλλευτικά. Αυτό σε εξοργίζει, νιώθεις όμως και ηθική δικαίωση για τις μέχρι τώρα επιφυλάξεις σου.

(Τελικά) κατορθώνεις για πρώτη φορά να έχεις μια ολοκληρωμένη συζήτηση με τον άλλον, χωρίς να χρειαστεί να καταφύγετε σε πρόωρη διακοπή. Αυτό σου προκαλεί συγκρατημένη αισιοδοξία.

...και νιώθεις ότι ήρθε η κατάλληλη στιγμή για ξεκούραση σε ήρεμο και όμορφο περιβάλλον.

(Καλοκαιρινές διακοπές. Όμως είναι πράγματι η στιγμή για ξεκούραση ή πρόκειται για «πρόωρη συμφιλίωση»; Μετά τις διακοπές συνεχίζουν τα τρία από τα πέντε ζευγάρια. Έχει μεσολαβήσει και ο σεισμός).

Αναζητάς την φυγή από το πλαίσιο που σε κουράζει και σου προκαλεί ένταση. Ονειρεύεσαι έναν ιδανικό τόπο ομορφιάς και γαλήνης.

...γιατί παλαιότερες πολύ οδυνηρές εμπειρίες με πρόσωπα που εμπιστεύθηκες (της πάνω γενιάς), είχε σαν συνέπεια να μη μπορείς να ελέγξεις τον θυμό σου και να αντιδράς βίαια στην παραμικρή πρόκληση.

(Παράλληλα) νιώθεις ότι ο σύντροφος δεν σου δείχνει αρκετά το νοιάξιμό του. Αυτό σε πονάει. Όταν εκφράζεις αυτό το παράπονο, ο άλλος το παίρνει σαν κριτική.

(Όμως) ο εαυτός σου σου δίνει σημάδι ότι η κατάσταση δεν είναι καθόλου καλή, γιατί έχεις αφήσει την οικεία σου σχέση να παγώσει (ούτε δίνεις, ούτε παίρνεις πλέον ικανοποίηση).

Αν και ο σύντροφος δεν φαίνεται να σε κατανοεί, εσύ περιμένεις με αγωνία και αγάπη.

...και αντιμετωπίζεις με αισιοδοξία το καινούργιο ξεκίνημα.

...αναλαμβάνοντας νέες πρωτοβουλίες στα πλαίσια των δραστηριοτήτων, που μοιράζεσαι με τον σύντροφο. Αλλά, ενώ εσύ πιστεύεις στις δυνάμεις σου, η έλλειψη εμπιστοσύνης από τον σύντροφο σου προκαλεί ένταση και αγωνία.

(Έτσι καταλήγεις να) νοσταλγείς ωραίες αναμνήσεις στον χώρο του Π.Κ. Τώρα το αύριο για σένα είναι άδηλο και σου γεννά ανεξήγητο φόβο.

Οι δυσκολίες, που σε κατακλύζουν τόσο σε πρακτικά ζητήματα, όσο και στην συντροφική σου σχέση σε έχουν φέρει σε απόγνωση.

(Και) αναρωτιέσαι πόσο μετρούν για τον σύντροφο οι απόψεις και τα συναισθήματά σου. Γιατί βλέπεις ότι εστιάζει μόνο στον γονεϊκό του ρόλο, παραμελώντας την συντροφική σας σχέση.

Παρατηρείς παράξενες συμπεριφορές (στο παιδί), που δεν ξέρεις πώς να αντιμετωπίσεις.

(Αλλά, ενώ) στην ατμόσφαιρα υπάρχει ακόμα γκρίνια, εσύ αισιοδοξείς, γιατί γνωρίζεις ότι έχεις κάνει τα πρώτα επιτυχημένα βήματα για την αναβάθμιση της σχέσης σου με τον σύντροφο.

Ανάλυση διεργασίας βιωματικού σεμιναρίου γονέων (3 συναντήσεις, 20 γονείς μόνοι ή σαν ζευγάρια. Δύο συντονιστές που παρέχουν τα ερεθίσματα. Οι γονείς τα επεξεργάζονται σε μικρές ομάδες και το εξαγόμενο κάθε μικρής ομάδας συζητείται σε ολομέλεια):

1η συνάντηση:

• Πώς μπορείς να φροντίζεις το παιδί σου, μαθαίνοντάς το συγχρόνως να στηρίζεται στις δικές του δυνάμεις, να αναλαμβάνει ευθύνες και να αναπτύσσει κοινωνικότητα; Θα αντέξεις τις ραγδαίες αλλαγές;
• Πώς μπορείς να μάθεις να εμπιστεύεσαι το παιδί σου; Και να κατανοείς τις εκάστοτε ανάγκες του; Μπορείς να ζητάς πάντα την βοήθεια του πιο έμπειρου; Πώς μπορείς να αναπτύξεις την αυτοπεποίθηση του παιδιού σου και να το μάθεις να υπερασπίζεται τον εαυτό του;
• Πώς μπορείς να αναπτύξεις την δημιουργικότητα και την αγάπη για τη ζωή στο παιδί σου, χωρίς να το φορτώνεις με άχρηστες γνώσεις;
• Πώς μπορείς να αναπτύξεις την εμπιστοσύνη του παιδιού σου σε σένα και στις κοινωνικές δομές που υπάρχουν για να το προετοιμάσουν για τη ζωή; Πώς μπορείς να καλλιεργήσεις τη σχέση με τα παιδιά σου και να διευκολύνεις την σχέση μεταξύ τους;

2η συνάντηση:

Χρειάζεται ξεκαθάρισμα των ρόλων μας, να μάθουμε να διαπραγματευόμαστε, να βρούμε (νέους) τρόπους επικοινωνίας, να αναπτύξουμε ενημερότητα και ικανότητα ανάλυσης των συναισθημάτων μας. Πρέπει να αναρωτηθούμε πόσο και με τι τρόπο είμαστε δεσμευμένοι απέναντι στην οικογένειά μας.

(Έτσι ώστε) να δώσουμε στα παιδιά μας μια αληθινή και ισχυρή προσωπικότητα και να ισχυροποιήσουμε τον ρόλο και των δυο γονιών μέσα στην οικογένεια.

(Αλλιώς αναπτύσσεται) έλλειψη σεβασμού και επικοινωνίας ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας. Και η μητέρα αναγκάζεται να θυσιάζει τις ανάγκες της προκειμένου να φροντίζει τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας.

...και να επιλύει τις συγκρούσεις τους. Χρειάζεται ο καθένας να αναλάβει τον ρόλο του, και να μη γίνεται ο ένας διαιτητής στις διενέξεις των άλλων.

3η συνάντηση:

Μέσα από την συμμετοχή σου στο Σεμινάριο:

Παίρνεις γνώσεις, μεθοδεύσεις. Ανταλλάσσεις απόψεις και προσωπικές εμπειρίες. Νοιώθεις απελευθέρωση, ικανοποίηση, επιβεβαίωση, αναγνώριση.

Το μήνυμα (αυτό) είναι θετικό και σου δίνει δύναμη για να προχωρήσεις και να αντιμετωπίσεις ποικίλες καταστάσεις.

Γνωρίζεις καινούργια πρόσωπα, με τα οποία ανταλλάσσεις διάφορες απόψεις και κυρίως συζητάς για τα προβλήματα που αντιμετωπίζεις σαν άνθρωπος και σαν γονιός. Η συζήτηση είναι ευχάριστη, άνετη και φιλική. Έτσι μαθαίνεις ότι μπορείς και πρέπει να συζητάς περισσότερο και να διαπραγματεύεσαι.