Κοινωνικες Εξελιξεις Στην Χωρα Μας Τα Τελευταια 100 Χρονια Και Η Σταση Των Κοινωνικων Ομαδων Προς Τα "Διαφορετικα" Άτομα.

Θα ξεκινήσω από ορισμένα ερωτήματα που έκανα στον εαυτό μου προκειμένου να προσδιορίσω το θέμα και τον στόχο της συζήτησης αυτής:

α) Τι χρειάζεται να συζητήσω με ανθρώπους, πολλοί από τους οποίους έχουν σημαντική εμπειρία στην αγωγή παιδιών με ειδικές ανάγκες; Θα έπρεπε το θέμα αυτό να είναι καινούργιο και χρήσιμο, ώστε να μπορεί να αξιοποιηθεί μέσα στο αντικείμενο του ενδιαφέροντός σας.

β) Στον συγκεκριμένο χώρο, όπου βρισκόμαστε, ποιο θέμα θα ήταν χρήσιμο, δίνοντας περισσότερο νόημα στη δουλειά μας και βοηθώντας μας να περάσουμε καλύτερα; Θα ήθελα επίσης το θέμα αυτό να έκανε τη συνεργασία μεταξύ μας λίγο πιο ενδιαφέρουσα και να φώτιζε από διαφορετική γωνία τις δυσκολίες που ίσως παρουσιασθούν.

γ) Γιατί γίνεται μια κατασκήνωση για παιδιά με ειδικές ανάγκες; Και γιατί γίνεται προσπάθεια να ενταχθεί μέσα σε μια κατασκήνωση με παιδιά με μη-ειδικές ανάγκες; Ποιοι περιμένουμε να ωφεληθούν από αυτό το εγχείρημα;

Επειδή, στα πλαίσια της ειδικότητάς μου, έχω ασχοληθεί περισσότερο με την δυναμική των ομάδων, τόσο των φυσικών (Οικογένεια, Κοινότητα), όσο και των εκπαιδευτικών ή θεραπευτικών, σκέφτηκα να αναζητήσω τις απαντήσεις μέσα από αυτή τη σκοπιά. Δηλαδή μέσα από την μελέτη της δυναμικής και της εξέλιξης των Ανθρώπινων ομάδων στη χώρα μας. Εστίασα επίσης όχι τόσο στο ζήτημα της αγωγής των ατόμων με ειδικές ανάγκες, όσο στην προσέγγιση ή αποφυγή των "διαφορετικών" από εμάς ατόμων ή ομάδων.

Με κάπως τεχνητό, αλλά όχι εντελώς αυθαίρετο, τρόπο, χωρίζουμε την κοινωνική οργάνωση και εξέλιξη στη χώρα μας τα τελευταία 160 χρόνια σε τρεις περιόδους. Τα όρια ανάμεσα σε κάθε περίοδο είναι αρκετά ασαφή και εύκολα μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι κουβαλάμε μέσα μας ίχνη και των τριών.

 

Βασικές κοινωνικές μονάδες είναι: α) Η Κοινότητα. Η κοινωνική οργάνωση της χώρας μας ανέκαθεν βασιζόταν στις μικρές κοινότητες, που ήταν αυτόνομες και σχετικά ανεξάρτητες τόσος η μια από την άλλη, όσο και από την κεντρική εξουσία, όποτε υπήρχε. Η οργάνωση σε κράτος με την σύγχρονη έννοια έγινε από τους Βαυαρούς του Όθωνα. β) Ο κύκλος των δικών. Αποτελείτο από τους ανθρώπους, στους οποίους μπορούσε κανείς να στηριχθεί, να εμπιστευθεί, με τους οποίους μπορούσε να συνεργαστεί για να πετύχει ένα στόχο. Οι "δικοί" δεν είναι απαραίτητα συγγενείς. Μπορούν να είναι και φίλοι, γείτονες κλπ. Οι σχέσεις μέσα στον κύκλο των δικών βασίζονται στο φιλότιμο, έννοια χαρακτηριστικά Ελληνική. Όποιος είναι έξω από τον κύκλο των δικών θεωρείται αντίπαλος. Τον ανταγωνίζονται. Ο ρόλος της εκτεταμένης οικογένειας στην κοινωνική οργάνωση του Ελληνικού παραδοσιακού χώρου θεωρείται μικρότερος από ότι σε άλλες Μεσογειακές χώρες.

Βασικός στόχος ήταν η Επιβίωση. Τα οικονομικά μέσα δεν ήταν επαρκή για τους περισσότερους. Υπήρχε ανάγκη για σκληρό αγώνα, χωρίς διακοπές και "διακοπές". Να επισημάνω εδώ ότι η έννοια "διακοπές" επικρατεί στην Ελλάδα τα τελευταία 30 - 40 χρόνια. Πριν ήταν μάλλον άγνωστη. Συνδέεται με τις επόμενες φάσεις της κοινωνικής μας οργάνωσης. Ο αγώνας για επιβίωση ήταν συνεχής, προσαρμοσμένος στις αλλαγές του φυσικού περιβάλλοντος, και απαιτούσε συνεργασία μέσα στον κύκλο των δικών ή μέσα στην Κοινότητα.

Η Οικονομία είναι Αγροτική και στηρίζεται κυρίως σε μικρές οικογενειακές καλλιέργειες. Εφόσον δεν έχει αναπτυχθεί ακόμα τεχνολογία η μορφή αυτή αγροτικής οικονομίας απαιτεί να εργάζονται όλα τα μέλη της οικογένειας και να συνεργάζονται μεταξύ τους.

Η Συμπεριφορά καθορίζεται από την Κοινότητα με τα χαρακτηριστικά (αξίες, ρόλοι, επικοινωνία, ταυτότητα) που θα δούμε παρακάτω. Η Κοινότητα είναι ομάδα ιεραρχημένη, που αποφασίζει για το άτομο. Στα πλαίσια της καθορισμένης από την Κοινότητα ατομικής συμπεριφοράς βασική αξία είναι η αλληλεξάρτηση και η συνεργατικότητα (π.χ. το μάζεμα της ελιάς). Παράλληλα θεωρείται θεμιτός ο ανταγωνισμός με άτομα και ομάδες έξω από τον κύκλο των δικών. Οι ρόλοι του καθενός είναι καθορισμένοι με σαφήνεια και ξεκάθαροι (π.χ. οι ρόλοι της μητέρας, του πατέρα και των παιδιών μέσα στην οικογένεια, η επικοινωνία μέσα στην οικογένεια και της οικογένειας με την Κοινότητα). Η ατομική ταυτότητα ορίζεται από την θέση μέσα στον κύκλο των δικών και μέσα στην Κοινότητα.

Συνεπώς στον Παραδοσιακό χώρο η φυσική ομάδα ορίζει και προκαθορίζει την ατομική συμπεριφορά. Η λειτουργία της ομάδας δίνει έμφαση στις ομοιότητες και στους καθαρούς στόχους, αξίες, ρόλους. Ο "διαφορετικός" είναι επικίνδυνος, αντίπαλος, κρατιέται σε απόσταση. Ο "τρελός του χωριού" δεν ρίχνεται στον Καιάδα, αλλά κρατιέται σε μια οριακή θέση μέσα στην Κοινότητα. Ούτε τελείως έξω, αλλά ούτε και απόλυτα μέσα στις διάφορες δραστηριότητες. Π.χ. δεν μπορεί να παντρευτεί, δεν έχει κανονική δουλειά. ¶λλοτε κρατιέται "κρυμμένος" από την οικογένειά του, που κινδυνεύει να υποστεί και αυτή την μοίρα του (π.χ. δεν είναι εύκολο να βρουν γαμπρό ούτε οι αδελφές του κλπ).

 

Βασική Κοινωνική Μονάδα είναι το ¶τομο. Η βιομηχανία χρειάζεται άτομα και αθροίσματα ατόμων (διαφορά "αθροίσματος" - "συστήματος"). Δεν απαιτείται ουσιαστική σχέση ανάμεσα στους εργάτες της βιομηχανίας και είναι προτιμότερο συχνά να μην υπάρχει καθόλου τέτοια σχέση Για να είναι περισσότερο παραγωγικοί ("παραγωγικοί" σε αντίθεση με την έννοια "δημιουργικοί"). Δεν απαιτείται συνεργασία, απλώς υπακοή.

Βασικός στόχος και πάλι είναι η Επιβίωση, που τώρα βασίζεται στην ατομική προσπάθεια. Η επιβίωση τώρα επιτυγχάνεται με ατομικά κριτήρια, γιατί καταργούνται οι κανόνες. Αρχίζουν να παρουσιάζονται και νέοι στόχοι, όταν εξασφαλίζεται η επιβίωση, Η Αυτοδραστηροποίηση, η Απελευθέρωση του Εαυτού, η καλύτερη Ποιότητα Ζωής(προκειμένου να εξασφαλιστεί η κατανάλωση των προϊόντων που παράγονται και η αύξηση της κατανάλωσης).

Η Οικονομία είναι Βιομηχανική. Απαιτείται μετακίνηση ατόμων από τους τόπους καταγωνής. Έτσι ο δεσμός Ατόμου - Κύκλου Δικών - Κοινότητας χαλαρώνει. Η Εκτεταμένη Οικογένεια διαλύεται, Επικρατεί η Πυρηνική Οικογένεια.

Η Συμπεριφορά βασίζεται σε Ατομικά Κριτήρια. Παρουσιάζονται κοινωνικά φαινόμενα που υποστηρίζουν το ¶τομο, πχ. ατομικά δικαιώματα, ατομική ψυχολογία, χάσμα των γενεών( ο πατέρας: "τι θα πει ο κόσμος;", και ο γιος "δεν με νοιάζει").

Βασική Αξία είναι η Ατομική Ανεξαρτησία. Ο Ανταγωνισμός είναι κανόνας. Οι Ρόλοι δεν είναι δοσμένοι. Το άτομο έχει να επιλέξει μεταξύ πολλών ιδιαιτεροτήτων. Τα Όρια δεν είναι σταθερά. Το άτομο κινείται μέσα - έξω σε διάφορες ομάδες (και στην οικογένεια). Η Ατομική Ταυτότητα καθορίζεται μέσα από την συμμετοχή του ατόμου σε ειδικές ομάδες, για ατομικούς σκοπούς, μέσα από διάφορες επιλογές.

Στην Βιομηχανική Εποχή δίνεται έμφαση στα ατομικά επιτεύγματα, στην αυτοδραστηριοποίηση και στην ατομική ανάπτυξη. Η συμπεριφορά της Κοινωνίας προς τον "διαφορετικό" ποικίλει, όπως και η κάθε συμπεριφορά. Αν λάβουμε υπόψη την έννοια των Ατομικών Δικαιωμάτων το άτομο με ειδικές ανάγκες μπορεί να διεκδικήσει περίθαλψη. Αν πάλι εστιάσουμε στην έννοια της Παραγωγικότητας, το άτομο με ειδικές ανάγκες δεν μπορεί να βρει δουλειά, βρίσκεται σε πολύ μειονεκτική θέση. Αν δούμε τα πράγματα από ένα συνδυασμό θέσεων: Οικονομικό περίσσευμα - Ατομικά Δικαιώματα - Ανάγκη για υψηλή παραγωγικότητα των μελών της οικογένειας καταλήγουμε στο Ίδρυμα με ανθρώπινη περίθαλψη.

 

Η εποχή αυτή ακόμη βρίσκεται σε εξέλιξη. Έτσι πολλά από τα χαρακτηριστικά που θα αναφέρουμε είναι ζητούμενα και τα θεωρούμε αναγκαία για την ατομική και κοινωνική μας επιβίωση και ανάπτυξη.

Η Βασική Κοινωνική Μονάδα είναι το ¶τομο - Μέλος Ομάδας. Θα μιλήσω γι' αυτό στη συνέχεια.

Η Οικονομία στηρίζεται στην ανάπτυξη της Τεχνολογίας και της Πληροφορικής. Αυτός που έχει πρόσβαση στην κατάλληλη πηγή πληροφοριών την κατάλληλη στιγμή, καθώς και την κατάλληλη τεχνογνωσία, έχει και πολύ περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας.

Βασικός Στόχος είναι η Ποιότητα Ζωής. Για μεγάλο αριθμό ανθρώπων η επιβίωση είναι εξασφαλισμένη, ενώ για κάθε ζήτημα υπάρχει αφθονία επιλογών και λύσεων (Παράδειγμα: Πολλές σοκολάτες στο σούπερ - μάρκετ). Αυτά, σε συνδυασμό με τον ραγδαίο ρυθμό αλλαγής σε κοινωνικό επίπεδο, συνεπάγονται αυξημένη συμπλοκότητα της σύγχρονης ζωής, που ενέχει τον κίνδυνο της κοινωνικής αποδιοργάνωσης. Μελέτες έχουν δείξει ότι ακόμη και άτομα περιθωριοποιημένα ή που ζουν κάτω από το όριο της φτώχιας στοχεύουν όχι στην επιβίωση, αλλά στην ποιότητα ζωής (π.χ. όχι στην καλύτερη διατροφή, αλλά στην απόκτηση τηλεόρασης).

Βασική Αξία θα θέλαμε να είναι η Αυτονομία μέσα από την Αλληλεξάρτηση. Όπως ανέφερα, η Κοινότητα είναι μια φυσική ομάδα ιεραρχημένη, που αποφασίζει για το ¶τομο. Σήμερα τέτοιες ομάδες ή δεν υπάρχουν στον δυτικό κόσμο, ή όπου υπάρχουν δυσλειτουργούν και δεν γίνονται αποδεκτές. Αυτό που επιδιώκεται σήμερα είναι ο διάλογος ανάμεσα στο άτομο και στην ομάδα (κοινωνική, επαγγελματική κλπ) που δεν έχει δοσμένη ιεραρχική οργάνωση, ούτε καθορίζει τις αποφάσεις των μελών της, αλλά όπου αξιοποιείται η διαφορετικότητα των μελών για την διαφοροποίηση και την εξέλιξή τους. Π.χ., για το θέμα του επαγγελματικού προσανατολισμού, πριν 100 χρόνια τα παιδιά ακολουθούσαν συνήθως προκαθορισμένα επαγγέλματα από την Κοινότητα και την οικογένειά τους. Σήμερα κανείς δεν μπορεί να πει στο παιδί ποιο είναι το καλύτερο επάγγελμα, στο οποίο θα μπορεί να ασκεί την δημιουργικότητά του και να κερδίζει αρκετά χρήματα (π.χ. Νόμος για ελεύθερη ραδιοφωνία - Κλιματιστικά σήμερα). Πρέπει το παιδί να δοκιμάσει, να ζυμωθεί, ίσως να αποτύχει και να ξαναδοκιμάσει. ¶λλοτε παρατηρούμε ότι στο θέμα αυτό επικρατούν λύσεις κατάλληλες για τους γονείς και όχι για το παιδί (πχ. ανώτατες σπουδές).

Θα ήθελα εδώ να σταθώ λίγο σε ορισμένους όρους που ανέφερα πριν:

1) Αυτονομία. Δεν ταυτίζεται με την έννοια της ανεξαρτησίας. Είναι διεργασία, που προϋποθέτει το σχετίζεσθαι και είναι άμεσα συνδεδεμένη με την διεργασία του ζην. Κανένας ζωντανός οργανισμός δεν μπορεί να επιβιώσει έξω από το σχετίζεσθαι. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να επιβιώσει έξω από το Κοινωνικό του Πλαίσιο. Η έννοια "¶νθρωπος" συνδέεται άμεσα με την έννοια "¶τομο - Μέλος Ομάδας".

2) "Διαφοροποίηση" σημαίνει τον συγκινησιακό αποχωρισμό από τους άλλους, τη δυνατότητα να παίρνει κάποιος αποφάσεις και να ενεργεί αξιοποιώντας, αλλά όχι εξαρτώμενος από την συναισθηματική εκτίμηση που παίρνει από τους άλλους.

3) Αξιοποίηση της διαφοράς μέσα στην ομάδα (Bateson: "It is difference that makes the difference"): Προϋποθέτει ισχυρή ταυτότητα. Είναι εν δυνάμει εμπλουτισμός, εφόσον το άτομο έχει αναπτύξει ισχυρή ταυτότητα και υψηλή διαφοροποίηση. Μέσα στην ομάδα η αξιοποίηση της διαφοράς γίνεται μέσα από την αρχή "Θέση - Αντίθεση - Σύνθεση". Συνεπώς "η διαφορά κάνει τη διαφορά", αρκεί να οδηγεί σε σύνθεση.

Τι σημαίνει σήμερα ο όρος Ταυτότητα; Πρόκειται για διεργασία συνδεδεμένη με τον προσδιορισμό και επαναπροσδιορισμό (ανάλογα με το πλαίσιο και την φάση ζωής) των ερωτημάτων "ποιος είμαι;", "πού πάω;" και "γιατί;".

Οι Ρόλοι αυτοδημιουργούνται, είναι συνεχώς επαναδιαπραγματεύσιμοι. Και τα Όρια είναι ευέλικτα. Προάγουν εσωτερικό διάλογο, τη διεργασία "θέση - αντίθεση - σύνθεση", την αξιοποίηση της διαφοράς.

Στην Μοντέρνα Περίοδο, δηλαδή σήμερα, η έμφαση βρίσκεται στην Αυτονομία, που σημαίνει την ανάπτυξη του "Ατόμου - Μέλους Ομάδας", ικανού να αξιοποιεί τη διαφορά και να παίρνει αποφάσεις κατάλληλες για την εξέλιξή του και που, με αυτές τις λειτουργίες του, συμβάλει στην εξέλιξη της κοινωνικής του ομάδας και των μελών της και ούτω καθεξής. Σήμερα ο διαφορετικός όχι μόνο δεν είναι αντίπαλος, εχθρός ή βάρος, αλλά είναι αναγκαίος στην ομάδα, γιατί μέσα από τη σχέση μαζί του μπορούμε να μάθουμε και να υπηρετήσουμε την προσωπική μας εξέλιξη.

Αλλά η αξιοποίηση της διαφοράς δεν αφορά μόνο άτομα και το άτομο σαν μέλος ομάδας. Αφορά και ομάδες. Στην περίπτωσή μας έχουμε να κάνουμε με αρκετές διαφορετικές ομάδες: Παιδιά με ειδικές ανάγκες και παιδιά με μη ειδικές ανάγκες - Συντονιστές ειδικοί (που αποτελούν διεπιστημονική ομάδα, για την οποία ισχύει επίσης η ανάγκη για αξιοποίηση της διαφοράς) και ομαδάρχες, νέοι άνθρωποι μη ειδικοί. Το ερώτημα είναι: Θα μπορέσει η κάθε ομάδα να μάθει και να κερδίσει από την σχέση της με τις άλλες; Θα μπορέσει η καλή λειτουργία της κάθε ομάδας να συμβάλει θετικά στην λειτουργικότητα των υπολοίπων; Εδώ μπαίνει ένας καινούργιος όρος: Η Αρχή της Συνεξέλιξης των Ομάδων. Εφόσον υπάρχει λειτουργική σχέση, και εφόσον δεν επικρατεί η αποξένωση και ο ανταγωνισμός, κάθε ομάδα, εξελισσόμενη αυτόνομα, συμβάλλει στην αυτόνομη εξέλιξη των υπολοίπων ομάδων, γεγονός που δημιουργεί κύκλους θετικής ανάδρασης.