Email: imsigalas@hotmail.com | Τηλ.: 6944 396049 | | English

Ο Ρολος Της Ομαδικης Ψυχοθεραπειας Εφηβων Στην Αντιμετωπιση Των Παιδοψυχιατρικων Διαταραχων.

2ο Παιδοψυχιατρικό Συνέδριο, Αθήνα, 2001.
Ι. Μ. Σιγάλας

Διεξάγουμε ομάδες εφήβων με ποικίλους στόχους. Για παράδειγμα μπορεί μια ομάδα να έχει χαρακτήρα καθαρά πρωτοβάθμιας πρόληψης, εκπαιδευτικό ή προσανατολισμού ζωής και να αφορά απόλυτα υγιή παιδιά, ενώ στο άλλο άκρο του φάσματος βρίσκουμε ομάδες εφήβων σε τμήματα ενδονοσοκομειακής νοσηλείας, δηλαδή με παιδιά που παρουσιάζουν σοβαρή ψυχοπαθολογία. Βέβαια υπάρχουν και όλες οι ενδιάμεσες διαβαθμίσεις. Εγώ θα σας παρουσιάσω μια ομάδα, που συντονίζουμε η ψυχολόγος Βέτα Γάκου και εγώ σε ιδιωτικό χώρο. Η ομάδα πιστεύω ότι σχετίζεται με το εφετινό θέμα του συνεδρίου μας γιατί σ' αυτή συμμετέχουν και δύο κοπέλες με ψυχοσωματική διαταραχή. Για την διεξαγωγή της ομάδας, όπως και σε κάθε άλλη θεραπευτική μας εργασία, στηριζόμαστε στην Συστημική - Διαλεκτική Προσέγγιση, την οποία ανέπτυξε ο δάσκαλός μας Γεώργιος Βασιλείου, που εδώ και λίγες ημέρες δεν είναι πλέον κοντά μας, τουλάχιστον υλικά, μαζί με την σύζυγό του Βάσω Βασιλείου. Σύμφωνα με την Προσέγγιση αυτή, που εφαρμόζεται σήμερα από όλους τους συνεργάτες του Αθηναϊκού Κέντρου Μελέτης του Ανθρώπου, η (κοινωνική) ομάδα είναι ο φυσικός λειτουργικός χώρος του Ανθρώπου, ενώ για την απρόσκοπτη εξέλιξή της είναι απαραίτητο μέσα στην ομάδα να αναπτύσσονται διεργασίες συνεργατικές και συλλογικές. Αντίθετα αν σε μια κοινωνική ομάδα επικρατούν ανταγωνιστικές και εκμεταλλευτικές συνθήκες, τότε η ομάδα οδηγείται σε αποδιοργάνωση, με αποτέλεσμα την προοδευτικά αυξανόμενη δυσλειτουργία των μελών της. Η αρχή αυτή αφορά απόλυτα και την θεραπευτική μας εργασία.

Μέσα στην ομάδα οι έφηβοι εξετάζουν θέματα σχετικά με την βασική τους αμφιθυμία, όσον αφορά την ενηλικίωση, την αυτονόμηση από την γονεϊκή οικογένεια, και γενικότερα από ενήλικα πρόσωπα αναφοράς, τις ομήλικες σχέσεις τους (ομόφυλες και ετερόφυλες), την εικόνα εαυτού, τους επαγγελματικούς τους στόχους, και οργανώνουν έτσι το σύστημα αξιών και την ενήλικη ταυτότητά τους (αυτό δηλαδή που λέμε «ποιος είμαι, πού πάω και γιατί»). Παράλληλα η ομάδα επιτρέπει στα μέλη της να εργασθούν επάνω σε δυσλειτουργικές τους πλευρές ή σε δυσκολίες που εμποδίζουν την εξέλιξή τους (σωματικές, ψυχοπαθολογικές ή ψυχοκοινωνικές). Έτσι η ομάδα συμβάλει στην γνωστική και συγκινησιακή διαφοροποίηση των μελών της, στην ανάπτυξη του ελέγχου της πραγματικότητας και την απαρτίωση της εικόνας εαυτού.

Όσον αφορά τον Συντονιστή, ο ρόλος του είναι να εξασφαλίζει τις αναγκαίες ρυθμιστικές διαδικασίες που δίνουν ζωή και κίνηση στην ομάδα, ενώ η ηγετική του αποτελεσματικότητα είναι ευθέως ανάλογη με την ικανότητά του να ενεργοποιεί τις αυτοηγετικές ικανότητες των μελών της ομάδας. Με αυτή την έννοια ο ρόλος του Συντονιστή είναι ιδιαίτερα δύσκολος σε μια ομάδα εφήβων, γιατί αυτή ακριβώς η ανάπτυξη της αυτοηγετικής ικανότητας αποτελεί τον βασικό στόχο αλλά και την μεγάλη δυσκολία της εφηβείας. Και εννοείται βέβαια ότι, προκειμένου να μπορέσει η ομάδα να εκπληρώσει τον πιο πάνω στόχο, θα πρέπει να τον έχει ολοκληρώσει με επιτυχία και ο ίδιος ο Συντονιστής!

Για να μπορέσει ο Συντονιστής να συνδεθεί επιτυχημένα με μια ομάδα εφήβων είναι καλό να γνωρίζει τα εξής:


Στην ομάδα είναι σημαντικό να συμμετέχουν έφηβοι σε παρόμοια αναπτυξιακή φάση και σε παρόμοια επίπεδα λειτουργικότητας. Όμως είναι εξίσου σημαντικό τα μέλη της ομάδας να διαφέρουν ως προς την προσωπικότητα, τις συμπεριφορές, καθώς και τις συγκεκριμένες διαταραχές που αντιμετωπίζουν. Η διαφορετικότητα εμπλουτίζει έτσι την ομάδα και ενισχύει την διεργασία της. Παράλληλα, προκειμένου να έχει θεραπευτική αξία η συμμετοχή ενός παιδιού στην ομάδα, θα πρέπει να εργαζόμαστε θεραπευτικά ή τουλάχιστον συμβουλευτικά και με τους γονείς του.

Ας έρθουμε τώρα στην συγκεκριμένη ομάδα εφήβων. Ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 2000 και συνεχίζεται. Αποτελείται από δέκα μέλη, που ήταν 15 έως 19 ετών, όταν ξεκίνησε η ομάδα. Είναι πέντε αγόρια και πέντε κορίτσια. Φοιτούν ή έχουν τελειώσει γενικό ή τεχνικό λύκειο, ενώ τα μεγαλύτερα παιδιά φοιτούν σε, δημόσιες ή ιδιωτικές, ανώτερες και ανώτατες σχολές, εκτός από έναν ο οποίος εργάζεται προς το παρόν περιστασιακά. Οι οικογένειες τους βρίσκονται όλες σε θεραπευτική σχέση μαζί μας. Τα προβλήματα για τα οποία μπήκαν στην ομάδα δεν ήταν όλα ψυχιατρικά. Έτσι πέντε παιδιά είχαν δυσκολία να θέσουν προσωπικούς στόχους, με ποικίλου βαθμού προβλήματα στην συμπεριφορά και τις σχέσεις τους (με ενηλίκους και ομηλίκους), υπάρχει μια κοπέλα που έχει υιοθετηθεί σε ηλικία 12 ετών, ενώ πριν ζούσε σε ίδρυμα και σε ανάδοχες οικογένειες, ένα αγόρι ήρθε με την απόφαση να διακόψει την χρήση χασίς, έχουμε ένα μέλος με διπολική διαταραχή μετά από λήψη χασίς επίσης, μια κοπέλα (την Μαρία) με εκγενετής ατοπική δερματίτιδα και ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, που βρίσκονται σε σημαντική ύφεση με την θεραπεία) και τέλος μια κοπέλα με ψυχογενή ανορεξία (την Δήμητρα), η οποία μπήκε την δεύτερη χρονιά στην ομάδα.

Θα δώσω στοιχεία από την διεργασία της ομάδας και παράλληλα θα αναφερθώ στην προσωπική πορεία της Μαρίας και της Δήμητρας μέσα στην ομάδα. Με τον όρο "διεργασία" εννοώ την ροή των γεγονότων και των θεμάτων που απασχολούν την ομάδα στην πορεία της. Για την μελέτη της διεργασίας της ομάδας αξιοποιούμε τεχνικές, στις οποίες έχουμε εκπαιδευτεί στο ΑΚΜΑ.

Αρχικά έγιναν 10 συνεδρίες με χαρακτήρα προπαρασκευής και αλληλογνωριμίας. Για λόγους καλύτερης κατανόησης έχω χωρίσει τα θέματα της ομάδας σ' αυτά που αφορούν την σχέση με τον ενήλικα (που μπορεί να είναι ο θεραπευτής, ο γονιός, ο καθηγητής κλπ.) και την σχέση με τον ομήλικο (αδέλφια, φίλους ομόφυλους και ετερόφυλους, τα άλλα μέλη της ομάδας). Για τις πρώτες αυτές συναντήσεις πάντως νομίζω ότι είναι καλύτερα να ακούσουμε τα θέματα τις ομάδας σαν αναφορά της στη σχέση με τους θεραπευτές, καθώς και στην σχέση των μελών μεταξύ τους. Λέει λοιπόν η ομάδα:

«Στον χώρο ευθύνης του ενήλικα είσαι ξέγνοιαστος, αλλά ο ενήλικας επιμένει στην τήρηση των κανόνων, γεγονός που σου φέρνει αγωνία, αφού σε εμποδίζουν δυσκολίες από το προσωπικό σου πλαίσιο αναφοράς. Του αντιπαρατίθεσαι και απειλεί ότι θα διακόψει την παροχή φροντίδας, αν παραμείνεις ασυνεπής. Εσύ το βρίσκεις αυτό πολύ επικίνδυνο, αφού δεν μπορείς να φανταστείς πώς θα τα καταφέρεις χωρίς αυτόν. Κατανοείς ότι σε πιέζει για να σε βγάλει από τον λήθαργο και να σε βάλει σε λειτουργικό δρόμο. Και εσύ θέλεις να προχωρήσεις, αλλά πιστεύεις ότι χρειάζεται να αποφασίσεις ο ίδιος πού μπορείς να τα καταφέρεις μόνος και πού χρειάζεσαι ακόμη την στήριξή του. Είσαι αισιόδοξος, αλλά βρίσκεσαι σε κρίση, εξαιτίας λανθασμένων αποφάσεών σου. Πόσο δύσκολο είναι να κερδίσεις την παραδοχή του ενήλικα! Εάν μείνεις στην αντιπαράθεση μαζί του, παίρνεις μεν κάποια ευχαρίστηση, γιατί ξεσπάς, αλλά οι προσωπικές σου επιδιώξεις μένουν πίσω. Ενώ αν συνεργαστείς, λειτουργείς ήρεμα και νιώθεις σημαντικός. Τελικά στην συναλλαγή με τον ενήλικα καταφέρνεις να δώσεις το περιεχόμενο που θέλεις».

Ενώ για την ομήλικη σχέση λένε:

«Η ομήλικη σχέση είναι μπερδεμένη και συγκρουσιακή. Δεν μπορείς ακόμα να μοιραστείς τα οδυνηρά γεγονότα που ζεις, αλλά φοβάσαι πολύ να χάσεις την επαφή. Έτσι μπαίνεις απρόθυμα σε συναλλαγή με τον ομήλικο. Όμως προσπαθείς να αναπτύξεις κοντινότητα με τρόπο εκμεταλλευτικό, που τελικά σε απομακρύνει. Είσαι αισιόδοξος, αλλά βρίσκεσαι σε κρίση, εξαιτίας λανθασμένων αποφάσεών σου. Η ένταξή σου στην ομάδα των ομηλίκων είναι δύσκολη εξαιτίας προσωπικών σου δυσκολιών και γίνεται δυνατή μόνο στο πλαίσιο ευθύνης του ενήλικα. Η ομήλικη σχέση μοιάζει με επικίνδυνη πρόκληση. Δεν διακόπτεις όμως την προσπάθεια με την πρώτη αποτυχία, γιατί κατά βάθος γνωρίζεις ότι η εξωτερική στήριξη κάποτε θα τελειώσει. Έτσι αναπτύσσεις κοντινότητα με τον ομήλικο, αν και σε στενοχωρεί που η σχέση σας δεν έχει βάθος. Αναζητάς πεδίο για ουσιαστικότερη επικοινωνία μαζί του. Και άλλοτε προσπάθησες να πραγματοποιήσεις αυτή την επιθυμία, αλλά η απειρία και ο παρορμητισμός σε οδήγησαν σε αποτυχία. Τώρα η προσπάθεια για πρώτη γνωριμία πέτυχε και σε γέμισε αισιοδοξία. Και είσαι αποφασισμένος να προστατεύσεις αυτή την πρώτη εμπειρία».

Έτσι η ομάδα αποφασίζει ότι αξίζει τον κόπο να συνεχίσει πάνω στον θεματικό άξονα που η ίδια καθόρισε και που είναι χαρακτηριστικός της εφηβείας. Θα αναφέρω την προσωπική διεργασία της Μαρίας:

«Σε φόβισε η πιθανότητα να χάσεις την φροντίδα του ενήλικα, αλλά αυτό είναι πια μια κακή ανάμνηση. Όμως το πλαίσιο που είχες συνηθίσει αλλάζει. Αλλάζουν και τα πρόσωπα, με τα οποία συναλλάσσεσαι. Σε λυπεί που χάνεις το περιβάλλον που είχες συνηθίσει... ίσως γιατί είχες συνηθίσει να ζεις σε «μουντή ατμόσφαιρα». Αναγνωρίζεις όμως ότι τα παλιά βιώματα, όσο και αν σε ευχαριστούσαν, τώρα σου φέρνουν μελαγχολία και ανία. Στο πλαίσιο ευθύνης του ενήλικα συνδέεσαι με ομηλίκους και νιώθεις χαρούμενη και ελεύθερη. Βιώνεις την ομήλικη σχέση σαν πρόκληση γοητευτική και επικίνδυνη, που προκαλεί μέσα σου μια έκρηξη αισιοδοξίας». Η Μαρία μιλάει για αλλαγή πλαισίου, την οποία τελικά αποδέχεται. Βρισκόταν για δύο χρόνια σε υποστηρικτική ατομική ψυχοθεραπεία μαζί μου, ενώ κατά περιόδους ακολουθούσε φαρμακευτική αγωγή. Ίσως λοιπόν την απασχολεί η αλλαγή του θεραπευτικού της πλαισίου.

Στη συνέχεια έγιναν 15 ακόμη συναντήσεις μέχρι τον Ιούνιο του 2000, στις οποίες δεν θα σταθώ, γιατί δεν έχουμε χρόνο. Θα σας δώσω τώρα στοιχεία από την διεργασία της ομάδας στον δεύτερο χρόνο λειτουργίας της:

Στην 3η συνάντηση αναφέρεται: «Θαυμάζεις τον χώρο αυτό, όπου η συγκέντρωση γίνεται σε γιορτινή ατμόσφαιρα, προστατευμένη από αντιξοότητες. Εδώ υπάρχει καλή τροφή για σένα και τον ομήλικο», γεγονός που δείχνει εμπιστοσύνη στο θεραπευτικό πλαίσιο. Στην συνάντηση αυτή μπήκε η Δήμητρα στην ομάδα, η οποία παρουσιάζει ψυχογενή ανορεξία.

Σε επόμενη συνάντηση η ομάδα αναφέρει: «Σε φοβίζει αρχικά η ενέργεια που κινητοποιεί ο ενήλικος στην κρίση, αλλά στη συνέχεια σε συναρπάζει και σου δίνει σιγουριά. Έτσι η αντιξοότητα στο χώρο αυτό γίνεται ευκαιρία για θετική συναλλαγή και σε φέρνει κοντά στον ομήλικο. Ενώ μακριά από τον ενήλικο η συναλλαγή με τον ομήλικο φέρνει πόνο». Και σταδιακά μας απασχολεί το θέμα της Δήμητρας, αφού σε επόμενη συνάντηση λέει η ομάδα: «Σε φοβίζει πολύ η αυτοκαταστροφική πρόθεση κοντινού σου ομήλικου. Προσπαθείς να βοηθήσεις, αν και ελπίζεις ότι ο «ήρωας» στο τέλος θα σωθεί με την βοήθεια του πλαισίου, περνώντας όμως μέσα από οδυνηρές διαδικασίες». Και μπαίνουμε σε κρίση.

Χρειάζονται τρεις ακόμη συναντήσεις για να αρχίσει, τουλάχιστον προσωρινά, να ξεκαθαρίζει η ατμόσφαιρα. Αλλά, όπως θα δούμε έχουν αρχίσει όλα τα παιδιά να συζητούν για τα θέματα που τους τρομάζουν και τους πονάνε πραγματικά. Ίσως το γεγονός αυτό να είναι μια ουσιαστική συμβολή της Δήμητρας στην ομάδα. Λένε λοιπόν: «Με την συντροφιά του ομήλικου μπαίνεις σε διεργασία εσωτερικής εξερεύνησης. Αλλά βρίσκεις μπροστά σου γεγονότα φοβερά και καταστροφικά, για τα οποία θεωρείς τον εαυτό σου υπεύθυνο. Στο παρελθόν ο ενήλικας σε προστάτευσε σε αντίστοιχες περιπτώσεις. Τώρα δείχνεις ειλικρινή διάθεση επικοινωνίας, αλλά σου λείπει η ζεστασιά της φροντίδας του». Και κλείνουμε για τις διακοπές των Χριστουγέννων.

Την ίδια περίοδο (Σεπτέμβρης - Δεκέμβρης 2000) η Μαρία λέει τα εξής: «. λατρεύεις να βρίσκεσαι στο χώρο αυτό, όπου κυριαρχεί η ομορφιά. και όπου η αιφνίδια αντιξοότητα γίνεται ευκαιρία για θετική συναλλαγή με τον ομήλικο. Στο καινούργιο πλαίσιο νιώθεις αρχικά ξένη. ΄Όμως, μετά την πρώτη γνωριμία, βρίσκεις τόσο ζεστή ανταπόκριση, που τελικά αισθάνεσαι όμορφα. Είσαι γεμάτη πληγές, που σε κάνουν να νιώθεις πολύ μειονεκτικά στην προσωπική σου προσπάθεια, παρά το πείσμα να αναπτύξεις τις επιθυμητές δεξιότητες. (Έτσι προτιμάς να) χάνεσαι στον μαγικό κόσμο του ονείρου, όπου όλα είναι δυνατά. αφού βιώνεις ένα κενό, που σε παγώνει». Αναφέρεται λοιπόν και η Μαρία στις προσωπικές της δυσκολίες, που φαίνεται να είναι πολύ βαριές για να μπορέσει να χειριστεί προς το παρόν και έτσι βρίσκει παρηγοριά στην φαντασία. Σημειωτέον ότι η Μαρία έχει δεχθεί πολλή απόρριψη από τους γονείς της και ιδίως τον πατέρα εξαιτίας των προβλημάτων της, είχε για καιρό απομονωθεί από συνομήλικους και σήμερα έχει αρκετή δυσκολία να κρατά φίλους. Παράλληλα δυσκολεύεται πολύ να αναλάβει προσωπικές ευθύνες και γενικά φλερτάρει με τον κίνδυνο (π.χ. της αρέσει να κάνει παρέα με χρήστες τοξικών ουσιών).

Ας δούμε τώρα την διεργασία της Δήμητρας στην περίοδο αυτή: «Αντιμετωπίζεις αντιξοότητα, αλλά συμπεριφέρεσαι σαν να μην υπάρχει πρόβλημα. Βρίσκεσαι μπροστά σε καινούργιο βήμα, που σου γεννά ελπίδα, αλλά και φόβο. Οι μέχρι τώρα προσπάθειές σου για προσωπική ανάπτυξη σε έφεραν σε αδιέξοδο. Μοιάζει να βρίσκεσαι σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, αλλά κλείνεις τα μάτια και κάνεις πώς δεν υπάρχουν προβλήματα. Στην συναλλαγή με τον ομήλικο δεν καταφέρνεις να είσαι αποτελεσματική, αφού συνέχεια είσαι μπερδεμένη και κουρασμένη. Ψάχνεις το κλειδί που θα ανοίξει άγνωστες πτυχές του εαυτού σου, που μένοντας κλειδωμένες, σε εμποδίζουν σε πολλά. Ψάχνεις να βρεις για ποιους λόγους έχεις βρεθεί σε αδιέξοδο, και γιατί σου δίνουν χαρά αυτοκαταστροφικές ενέργειες. (Και) νιώθεις θλίψη και αγανάκτηση, επειδή ο ενήλικας δεν είναι σε θέση να σε φροντίζει πια». Η Δήμητρα λοιπόν μοιάζει να είναι αρκετά ενήμερη για τις δυσκολίες της και προσπαθεί να βρει τρόπο να κατανοήσει τα βαθύτερα αίτιά τους.

Θα σας δώσω τώρα μερικά στοιχεία από την ομαδική διεργασία μετά τις διακοπές των Χριστουγέννων: «.Νιώθεις υπεύθυνος για τον άλλον, και έχεις μεγάλη αγωνία αν θα επιτευχθεί ο στόχος. Όμως ο άλλος συμπεριφέρεται αλλοπρόσαλλα, ενώ και εσύ δέχεσαι επικρίσεις. Κίνδυνος σε περικυκλώνει, αλλά εσύ θυμώνεις με την ανησυχία του ενήλικα και την προσπάθειά του να σε βοηθήσει και ξεσπάς σε επιπόλαιες πράξεις. Γιατί η συναλλαγή μαζί του σε γεμίζει ανασφάλεια, αφού συνειδητοποιείς ότι η καταστροφή είναι δυνατή. Μέσα σου νιώθεις απελπισία και τρόμο, αλλά συμπεριφέρεσαι σαν γελωτοποιός, αφού γνωρίζεις ότι έχει πολλές υποχρεώσεις όποιος είναι κύριος του εαυτού του. Όμως περιμένεις από τον ενήλικα να σου δώσει μια ακόμη ευκαιρία, γιατί δεν θέλεις τώρα να φοράς προσωπείο. Αφέθηκες να σε πάρει η κατηφόρα και τραυματίστηκες. Σε πλησίασε αυτό που προκαλεί πανικό, ενώ νόμιζες ότι είχες τα νώτα σου καλυμμένα. Τώρα ο ενήλικας σου ζητάει να αναλάβεις τις ευθύνες που σου αναλογούν και, όταν προσπαθείς να του εκμυστηριευθείς τους φόβους σου, θυμώνει λέγοντας ότι είσαι υπεύθυνος για τις δυσκολίες σου. Αυτό σε απελπίζει, γιατί φαντάζεσαι ότι το νέο πλαίσιο που ίσως χρειάζεται να εξερευνήσεις, είναι φοβερό. Όμως, αν και φοβάσαι το άγνωστο, εξερευνάς τον σκοτεινό χώρο. Τα παιδικά όνειρα έσβησαν και συνειδητοποιείς την σκληρή πραγματικότητα. (Όμως) ο ενήλικας ονειρεύεται να σε δει να ανοίγεις τα φτερά σου και εσύ, κατανοώντας ότι οι «υπερήρωες» είναι για τα παιδιά, μπαίνεις σε συναλλαγή μαζί του, έστω και νιώθοντας άβολα. Το καινούργιο άνοιγμα με την συντροφιά του ενήλικα σε φοβίζει, αλλά η εξέλιξη είναι θετική. Τώρα ονειρεύεσαι να το πραγματοποιήσεις ξανά στηριζόμενος στις δικές σου δυνάμεις, αφού, όταν επιτρέπεις στην δημιουργικότητά σου να εκφρασθεί ελεύθερα, έρχεσαι σε επαφή με τον βαθύτερο εαυτό σου και νιώθεις μεγάλη ανακούφιση».

Και κλείνουν για το Πάσχα. Η τελευταία συνεδρία ήταν εξαιρετική. Αφορούσε βέβαια την ανάπτυξη της δημιουργικότητας των παιδιών. Την ίδια περίοδο η Μαρία έλεγε: « Καταφεύγεις στην φαντασία για να βρεις παρηγοριά. Η συναλλαγή με τον ενήλικα σε γεμίζει ανασφάλεια, αφού σου μιλάει για επικείμενη καταστροφή. Νιώθεις αφόρητη απελπισία και τρόμο. Το πρόσωπό σου είναι σαν μια μάσκα, που από την μια πλευρά φαίνεται έτοιμη για διασκέδαση και από την άλλη δακρύζει. Ενώ όσο και αν προσπαθείς, δεν καταφέρνεις να είσαι συνεπής με τις διαδικασίες, που υπηρετούν το μεγάλωμά σου. Όμως βοηθώντας τον άλλον να τα καταφέρει γλυκαίνεις και νιώθεις δημιουργική. Έτσι μπαίνεις σε συναλλαγή με τον ενήλικα, έστω και νιώθοντας άβολα».

Ενώ αντίστοιχα η διεργασία της Δήμητρας ήταν: «Ο ενήλικας είναι αυστηρός μαζί σου αναφέροντας ότι δεν αναλαμβάνεις τις ευθύνες σου. Βρίσκεσαι σε αγωνία και εκπέμπεις SOS. Ανακουφίζεσαι, όταν σου δίνεται άλλη μια ευκαιρία. Αλλά ο χρόνος τελειώνει και μόνο ενμέρει καταφέρνεις να ολοκληρώσεις την προσπάθειά σου. Απογοητεύεσαι με την απαγορευτική στάση του ενήλικα, που θυμώνει μαζί σου λέγοντας ότι είσαι υπεύθυνη για τις δυσκολίες σου.. Κατά βάθος ξέρεις ότι φταις, αλλά δεν το παραδέχεσαι. Μπροστά στον έλεγχο του ενηλίκου τα χάνεις, ενώ και ο ομήλικος δεν σου συμπεριφέρεται, όπως περίμενες. Όμως επιτρέπεις στην δημιουργικότητά σου να εκφρασθεί ελεύθερα, έρχεσαι σε επαφή με τον βαθύτερο εαυτό σου και νιώθεις μεγάλη ανακούφιση».

Και έτσι το κλείσιμο της ομάδας για το Πάσχα είναι για όλους ελπιδοφόρο.