Προετοιμαζοντας Τα Παιδια Μας Για Το Μελλον: Η Οικογενεια απο τον 19ο στον 21ο αιωνα.

Προκειμένου να μπορέσουμε να δούμε ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να ετοιμάσουμε τα παιδιά μας για τον 21ο αιώνα, να μπορέσουμε δηλαδή να ανταποκριθούμε σαν γονείς στις προκλήσεις του αύριο, πιστεύω ότι είναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε από πού ξεκινήσαμε, ποιες δηλαδή είναι οι ρίζες μας και πού βρισκόμαστε σήμερα. Για τον λόγο αυτό διάλεξα να δώσω στο κείμενό μου, αλλά και στον τίτλο της συζήτησης, μια ιστορική διάσταση από τον 19ο, ή τις αρχές του 20ου, στον 21ο αιώνα. Και είναι γεγονός ότι η κοινωνία μας, και κατά συνέπεια η οικογένεια και οι ανάγκες των παιδιών μέσα σ' αυτήν, έχει περάσει από πολλές φάσεις εξέλιξης μέσα σε πολύ λίγα χρόνια. Τις φάσεις αυτές που θα περιγράψω κατωτέρω άλλοι λαοί τις έχουν περάσει με πολύ βραδύτερους ρυθμούς και έτσι είχαν την δυνατότητα να προσαρμοστούν καλύτερα. Αντίθετα εμείς χρειάστηκε μέσα σε 50 - 100 χρόνια να περάσουμε από έναν παραδοσιακό, αγροτικό τρόπο ζωής, δοκιμασμένο εδώ και 5000 χιλιάδες χρόνια, στην μεταμοντέρνα εποχή της πληροφορικής και της γενετικής. Αυτό έχει σαν συνέπεια να διατηρούμε στην μνήμη μας, αλλά και στην καθημερινή μας ζωή, πολλά στοιχεία από παλαιότερους τρόπους ζωής και οργάνωσης της κοινωνίας μας.

Θα μιλήσω λοιπόν για την οικογένεια στην χώρα μας και για την θέση που έχουν τα παιδιά μέσα σ' αυτήν περιγράφοντας τρεις φάσεις της κοινωνικής μας εξέλιξης, την παραδοσιακή, την αστική και την σύγχρονη που απέχει πια μόλις μια ανάσα από τον 21ο αιώνα.

 

Η κύρια δομή της χώρας μας ήταν ανέκαθεν η μικρή Κοινότητα, δηλαδή το χωριό, η γειτονιά, η μικρή πόλη. Η Κοινότητες είναι αυτόνομες και σχετικά ανεξάρτητες τόσο η μια από την άλλη όσο και από την κεντρική εξουσία. Η Ελλάδα οργανώθηκε σε κράτος για πρώτη φορά τον 19ο αιώνα. Στα πλαίσια της Κοινότητας λειτουργεί η παραδοσιακή οικογένεια υπηρετώντας τις βασικές αξίες της, έχοντας σαν κύριο στόχο την Επιβίωση. Η Οικονομία των ανθρώπων είναι κυρίως αγροτική, που στηρίζεται σε μικρές οικογενειακές καλλιέργειες, ή βιοτεχνική. Προκειμένου να γίνεται δυνατή η επιβίωση είναι αναγκαίο να υπάρχει αλληλεξάρτηση και συλλογικότητα μεταξύ των μελών της Κοινότητας (π.χ. το μάζεμα της ελιάς, ποιος προσέχει τα παιδιά όταν οι γονείς εργάζονται στα χωράφια). Η αλληλεξάρτηση («νοιάζομαι γι' αυτόν που νοιάζεται για μένα»), αναπτύσσεται στα πλαίσια του κύκλου των δικών, δηλαδή των ανθρώπων αυτών, στους οποίους μπορεί κανείς να βασιστεί για την επιβίωσή του και με τους οποίους μπορεί να εγκαταστήσει αλληλεξάρτηση. Οι «δικοί» δεν είναι απαραίτητα συγγενείς. Μπορούν να είναι και φίλοι, γείτονες κλπ. Οι σχέσεις μέσα στον κύκλο των δικών βασίζονται στο φιλότιμο, έννοια χαρακτηριστικά Ελληνική (φιλότιμο: «νιώθω υποχρεωμένος να συμπαρασταθώ σ' αυτόν που μου έχει συμπαρασταθεί ή ξέρω ότι θα μου συμπαρασταθεί»). Οι αξίες που υπηρετεί ο παραδοσιακός άνθρωπος, καθώς και οι τρόποι, με τους οποίους τις εκφράζει, καθορίζονται από τις ανάγκες της Κοινότητας.

Η παραδοσιακή οικογένεια λειτουργεί με ξεκάθαρες αρχές. Ο ρόλος του πατέρα είναι η εξασφάλιση της επιβίωσης της οικογένειας, καθώς και η εκπροσώπησή της στην Κοινότητα. Ο πατέρας λοιπόν είναι στραμμένος προς τα έξω και μέσα στο σπίτι αισθάνεται άβολα. Αντίθετα θεωρεί το καφενείο σημαντικό μέρος της καθημερινής του ζωής. Το καφενείο παίζει σοβαρό ρόλο στη ζωή της Κοινότητας. Εκεί οι άνδρες ανταλλάσσουν ουσιαστικές πληροφορίες για την λειτουργία της Κοινότητας και παίρνουν σημαντικές αποφάσεις. Αυτό που ζητάει ο πατέρας από την γυναίκα του είναι ένα ζεστό πιάτο φαΐ, ένα καθαρό και σιδερωμένο πουκάμισο και να μεγαλώνει τα παιδιά του. Η μητέρα είναι στραμμένη προς τα μέσα, προς το σπίτι και την οικογένεια. Ανατρέφεται για να υπηρετεί και να φροντίζει. Τους γονείς, τον σύζυγο, τα πεθερικά, δεδομένου ότι σε κάθε παραδοσιακό σπίτι κατοικούν τουλάχιστον τρεις γενιές ανθρώπων. Η μητέρα παίρνει σεβασμό και αυτοεκτίμηση φροντίζοντας, ενώ η ζωή της μέσα στο σπίτι αναβαθμίζεται όταν κάνει παιδιά και κυρίως γιους (ο άνδρας μου βασιλιάς, εγώ δούλα του - ο γιος μου βασιλιάς, εγώ βασίλισσα). Η μητέρα μαθαίνει τα νέα της Κοινότητας στην γειτονιά, γιατί στον παραδοσιακό χώρο η γυναίκα είναι φορέας ανταλλαγής πληροφοριών με κοινωνικό περιεχόμενο (που έχει φθάσει μέχρι τις ημέρες μας σαν κουτσομπολιό). Η αλληλεξάρτηση μεταξύ των μελών της Κοινότητας οδηγεί σε αλληλοβοήθεια. Για να ξέρεις πότε ο άλλος χρειάζεται βοήθεια χρειάζεται πληροφόρηση και την πληροφόρηση αυτή αναλαμβάνουν οι γυναίκες, γεγονός που τους δίνει κύρος (π.χ. αν ο άλλος σου ζητήσει φαΐ, πρέπει να ξέρεις αν είναι όντως άδειο το ντουλάπι του, αν σου ζητήσει να τον βοηθήσεις να φτιάξετε τα κεραμίδια του, πρέπει να ξέρεις αν η δική του τρύπα είναι μεγαλύτερη από την δική σου).

Το ταίριασμα των δύο συζύγων δεν είναι προσωπική υπόθεση. Γίνεται από πιο έμπειρα μέλη της Κοινότητας με κύριο κριτήριο την εξασφάλιση της επιβίωσης της νέας οικογένειας (προξενιό). Το συζυγικό ζευγάρι δεν αναπτύσσει μεγάλη οικειότητα, οι σύζυγοι δεν ξέρουν να επικοινωνούν μεταξύ τους και ούτε χρειαζόταν («τι να κουβεντιάσεις με τη γυναίκα;). Και πώς επικοινωνούν οι δύο σύζυγοι μεταξύ τους; Η γυναίκα λέει το παράπονό της στη γειτόνισσα, ή γειτόνισσα στον άντρα της και αυτός πηγαίνει στο καφενείο, βρίσκει τον σύζυγο της παραπονούμενης και τον συμβουλεύει, του λέει τι είναι σωστό να κάνει και τι λάθος, σύμφωνα με τους άγραφους και πανίσχυρους νόμους της κοινότητας. Αν ο σύζυγος είναι ο παραπονούμενος, το μήνυμα ακολουθεί αντίστροφη πορεία: Από το καφενείο στην γειτόνισσα και τέλος στη σύζυγο. Έτσι η Κοινότητα ρυθμίζει τις συζυγικές σχέσεις και η επικοινωνία μέσα στο ζευγάρι είναι έμμεση.

Όσον αφορά τα παιδιά, αυτά έχουν την φροντίδα της οικογένειας μέχρι τα 4-5 χρόνια τους (τα αγόρια τα θηλάζουν 2 χρόνια) και μετά αναλαμβάνουν ευθύνες. Πηγαίνουν με τους γονείς στα χωράφια ή στη δουλειά. Η μητέρα είναι υπεύθυνη για την ανατροφή των παιδιών, όσο αυτά μένουν στο σπίτι (ο πατέρας προς την μητέρα: «πρόσεχε τα παιδιά σου μη μου τα χαλάσεις»). Έξω από το σπίτι ο πατέρας είναι υπεύθυνος για την κοινωνικοποίηση (κυρίως των αγοριών). Ο πατέρας δεν έχει πολλά λόγια ούτε με τον γιο, ούτε με την κόρη. Όμως συχνά μπορεί να παίρνει τον γιο στο καφενείο και βέβαια συνοδεύει την κόρη νύφη στην εκκλησία. Αν παρουσιαστεί ένα πρόβλημα με τα παιδιά στην οικογένεια αναλαμβάνει η μητέρα. Αν το ζήτημα γίνει γνωστό στη γειτονιά αναλαμβάνει ο πατέρας, αφού πια η μητέρα είναι ανίκανη να το περιορίσει μέσα στους τοίχους του σπιτιού. Ο παραδοσιακός χώρος ελαχιστοποιεί τη σύγκρουση με πολύ ξεκάθαρες αξίες, κανόνες και ρόλους. Τα παιδιά τέλος μαθαίνουν την τέχνη της επιβίωσης έμπρακτα, ζώντας κοντά στους γονείς τους και σε άλλους ενήλικες στο χωριό ή στη γειτονιά.

 

Η βιομηχανική ανάπτυξη δεν ήταν ποτέ ιδιαίτερα εκτεταμένη στην χώρα μας. Γι' αυτό η επίδρασή της στην κοινωνία μας δεν ήταν ποτέ πλήρης, όπως έγινε σε άλλες χώρες της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής. Έτσι η χώρα μας διατήρησε (και διατηρεί) πολλά από τα παραδοσιακά της στοιχεία, αλλά μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο παρουσιάζει και σαφή χαρακτηριστικά αστικοποίησης, με την συσσώρευση βιομηχανικών μονάδων σε ορισμένες περιοχές και την παράλληλη συσσώρευση πληθυσμού, που είχε σαν συνέπεια την υπέρμετρη ανάπτυξη ορισμένων πόλεων και κυρίως της Αθήνας.

Βασικός στόχος των ανθρώπων είναι και πάλι η Επιβίωση, που όμως τώρα βασίζεται στην ατομική προσπάθεια. Η επιβίωση τώρα επιτυγχάνεται με ατομικά κριτήρια, αφού στην βιομηχανική εποχή η βασική κοινωνική μονάδα δεν είναι πια ο κύκλος των δικών, αλλά το άτομο. Η βιομηχανία, ιδίως στην πρώτη περίοδο της ανάπτυξής της, χρειάζεται (εύκολα μετακινούμενα) άτομα και μάζες. Δεν απαιτείται ουσιαστική σχέση ανάμεσα στους εργάτες, ούτε χρειάζεται ιδιαίτερη συλλογικότητα και αλληλοϋποστήριξη. Στην πραγματικότητα τέτοιου είδους ανθρώπινα χαρακτηριστικά παρεμποδίζουν την βιομηχανική ανάπτυξη, αφού μειώνουν την παραγωγικότητα και αυξάνουν την απαιτητικότητα των εργαζομένων. Αντίθετα αναδεικνύεται σαν βασικό κοινωνικό χαρακτηριστικό και επιβραβεύεται ο ανταγωνισμός, αφού ενισχύει την ατομική προσπάθεια για εξασφάλιση αγαθών.

Η ανάδειξη του ατόμου σαν βασική κοινωνική μονάδα έχει σαν συνέπεια την εμφάνιση νέων ανθρώπινων στόχων και αξιών, πρωτόγνωρων για τον παραδοσιακό Έλληνα, δηλαδή την ατομική ανεξαρτησία, την ατομική ελευθερία, τα ατομικά δικαιώματα, την απελευθέρωση του εαυτού, την ατομική ψυχολογία, το χάσμα των γενεών (ο πατέρας: "τι θα πει ο κόσμος;", και ο γιος "δεν με νοιάζει"). Η Οικονομία είναι βιομηχανική. Απαιτείται μετακίνηση ατόμων από τους τόπους καταγωγής τους στις έδρες των εργοστασίων. Έτσι ο δεσμός ατόμου - Κοινότητας χαλαρώνει, ενώ εμφανίζεται ο όρος «μάζα», όπως προαναφέρθηκε, καθώς και όροι, όπως «μαζική μεταφορά», «μαζική ενημέρωση» κλπ. (διαφορά μεταξύ «μάζας» και «συνόλου»).

Στην Βιομηχανική Εποχή δίνεται έμφαση στα ατομικά επιτεύγματα, στην αυτοδραστηριοποίηση και στην ατομική ανάπτυξη.

Η πυρηνική οικογένεια, δηλαδή οι γονείς και τα παιδιά, είναι η βασική κοινωνική δομή στην περίοδο αυτή. Η δομή αυτή είναι ιδιαίτερα ευέλικτη (μετακινείται εύκολα), αλλά και πολύ ασταθής. Στα πλαίσια της πυρηνικής οικογένειας και μέσα στο διαμέρισμα, όπου συνήθως ζει, κανείς δεν είναι ευχαριστημένος. Ο πατέρας, έστω και αν συνεχίζει να φροντίζει για την επιβίωση και την εκπροσωπήσει της οικογένειας στην κοινωνία, δεν βρίσκει τον σεβασμό από την σύζυγο και τα παιδιά του, όπως ήξερε από τον πατέρα του. «Ξεθεώνομαι από το πρωί ως το βράδυ, έρχομαι στο σπίτι να βρω λίγη ξεκούραση και βρίσκω γκρίνια και παράπονα» λέει ένας πατέρας, ο οποίος καταλαβαίνει ότι του ζητιέται κάτι παραπάνω από την γυναίκα του, που δεν το περίμενε και δεν ξέρει πώς να το κάνει, γιατί δεν το έμαθε από τον πατέρα του. Και αυτό που του ζητιέται είναι επικοινωνία. Γιατί η μητέρα, που ως τώρα ήταν ο φορέας της κοινωνικής πληροφόρησης στο περιβάλλον της, δηλαδή στην γειτονιά, είναι τώρα απομονωμένη στο διαμέρισμα. Αναζητά επικοινωνία και το μόνο κατάλληλο άτομο γι' αυτό της φαίνεται πώς είναι ο σύντροφός της. Στρέφεται λοιπόν σ' αυτόν και ζητά να επικοινωνήσει. Ο σύζυγος δυσκολεύεται να κατανοήσει το αίτημα και, όταν το κατανοεί, δεν μπορεί να ανταποκριθεί, γιατί δεν ξέρει τι να κάνει. Έτσι το αίτημα για ουσιαστική επικοινωνία γίνεται γκρίνια και δυσφορία και συμβάλει στην ανάπτυξη αρνητικού συναισθηματικού κλίματος στην οικογένεια, που αντί για πλησίασμα φέρνει συναισθηματική απομάκρυνση ανάμεσα στους συζύγους. Και αφού η μητέρα δεν καταφέρνει να πει το παράπονό της στην γειτόνισσα (γιατί είτε δεν την γνωρίζει, είτε δεν την εμπιστεύεται) ή στον σύζυγο (που απομακρύνεται θυμωμένος), πού της μένει να στραφεί; Στα παιδιά της και ιδίως στον γιο, που πάντα ήταν πιο κοντά της. Αυτό δημιουργεί δυσλειτουργίες σε όλα τα επίπεδα, γιατί το παιδί δεν αντέχει να σηκώσει τις υπαρξιακές ανάγκες των γονιών του. Όμως αυτό συμβαίνει σήμερα πολύ συχνά και δημιουργεί την παιδοκεντρική οικογένεια, η οποία υπάρχει μόνο για να υπηρετεί τις ανάγκες των παιδιών, που με την σειρά τους καλούνται να στηρίζουν με κάθε τρόπο (έστω και σε βάρος της ψυχοκοινωνικής τους λειτουργικότητας) την «σχέση» των γονιών τους (τριγωνοποίηση). Έτσι, αφενός οι γονείς «θυσιάζονται» για τα παιδιά τους, ενώ στην πραγματικότητα εναποθέτουν σ' αυτά τις ευθύνες της ίδιας τους της ύπαρξης, και αφετέρου τα παιδιά καλούνται να ικανοποιήσουν την ανάγκη για επικοινωνία ανάμεσα στους γονείς και να εκπληρώσουν τις ανεκπλήρωτες επιθυμίες των γονιών τους.

Τι χρειάζεται για να λειτουργήσει η πυρηνική οικογένεια;

• Οι γονείς χρειάζεται να αναλάβουν ακέραια την ευθύνη της σχέσης τους. Και αν δεν ξέρουν πώς να το κάνουν χρειάζεται να αναζητήσουν την κατάλληλη βοήθεια, που δεν μπορούν να τους δώσουν ούτε οι δικοί τους γονείς, ούτε βέβαια τα παιδιά τους. Μέσα στην πυρηνική οικογένεια χρειάζεται να αναπτυχθεί τώρα ένας καινούργιος οργανισμός πολύ απαιτητικός: Το Εμείς, δηλαδή το ζευγάρι. Από την επιβίωση και την εξέλιξη αυτού του οργανισμού εξαρτάται η ύπαρξη και η λειτουργικότητα της οικογένειας.
• Η ανάπτυξη του Εμείς δεν είναι δουλειά των παιδιών. Ένας συνάδελφος συχνά λέει στα παιδιά του «τώρα θέλω να μιλήσω στην γυναίκα μου» και αυτά έχουν μάθει και αποσύρονται στο δωμάτιό τους μέχρις ότου η συζήτηση ανάμεσα στους δύο συζύγους ολοκληρωθεί, ώστε να μπορέσουν να ξαναγίνουν πάλι γονείς. Στα πλαίσια της αστικής κοινωνίας δεν υπάρχουν δοσμένοι κανόνες για την ανατροφή των παιδιών. Έτσι το Εμείς γίνεται η βάση της ζωής της οικογένειας και από αυτό απορρέουν το νοιάξιμο, η φροντίδα, οι νόμοι και οι κανόνες.
• Χρειάζεται επίσης να επιτραπεί στα παιδιά να αναπτύξουν την μεταξύ τους οριζόντια επικοινωνία χωρίς τις παρεμβάσεις και την «διαιτησία» των γονιών, που δεν χάνουν στιγμή προκειμένου να μπουν και να τα «χωρίσουν». Οι γονείς σήμερα έχουν να αναφέρουν πολλά παραδείγματα, όπου χρειάστηκε να χωρίσουν τα παιδιά τους (πχ όταν καυγαδίζουν), ενώ τους είναι αδύνατο να βρουν έστω και μια περίπτωση, όπου θέλησαν να ενώσουν τα παιδιά τους.

Μόλις που είχαν γίνει αισθητές οι συνέπειες από την αστικοποίηση στην χώρα μας, όταν οι εξελίξεις που επιβάλει ο μεταβιομηχανικός κόσμος άρχισαν να απαιτούν νέες προσαρμογές. Η μεταβιομηχανική ή μεταμοντέρνα εποχή, όπως ονομάζεται, είναι η εποχή μας και η εποχή που θα ζήσουν τα παιδιά μας. Βασικά της χαρακτηριστικά είναι οι ραγδαίες εξελίξεις σε όλους τους τομείς (κάθε φορά που αναφέρομαι σ' αυτήν χρειάζομαι καινούργια παραδείγματα, π.χ. κλωνοποίηση) και η αφθονία των διαθέσιμων πληροφοριών. Ο συνδυασμός: α) της διάλυσης του υποστηρικτικού δικτύου που παρείχε η παραδοσιακή κοινότητα. β) της ραγδαίας εξέλιξης σε όλους τους τομείς. και γ) της δυνατότητας άπειρων επιλογών και της γεωμετρικής αύξησης της πληροφόρησης, αυξάνει κατακόρυφα την πολυπλοκότητα των κοινωνιών μας, με άμεσο κίνδυνο κοινωνικής αποδιοργάνωσης.

Σήμερα η Κοινότητα σαν βασικό υποστηρικτικό πλαίσιο δεν υπάρχει για τους περισσότερους από εμάς, αλλά, και όπου υπάρχει με την παραδοσιακή της δομή, βιώνεται σαν ένας θεσμός περιοριστικός. Παράλληλα έχουμε πλέον καταλάβει πολύ καλά ότι δεν μπορούμε να ζήσουμε ολομόναχοι. Έτσι θεωρούμε ότι η βασική κοινωνική μονάδα στον κόσμο του 2000 είναι το ¶τομο - Μέλος Ομάδας, δηλαδή το άτομο, που συνειδητά συμβάλει στην ανάπτυξη και λειτουργία ομάδων, μέσα από τις οποίες εκπληρώνει τους στόχους του (οικογένεια, «φιλικός κύκλος», επαγγελματικές ομάδες → ψυχολογία της εργασίας, εκπαιδευτικές ομάδες, ψυχαγωγικές ομάδες). Σήμερα αν αδρανήσουμε και γίνουμε παθητικοί υπάρχει φόβος να βιώσουμε φοβερή μοναξιά και πλήρη αποδιοργάνωση (πχ. reality show ή «προξενιά» στην τηλεόραση). Και είναι σημαντικό ότι εμείς οι Έλληνες γνωρίζουμε τις βασικές αρχές για την λειτουργία μιας ομάδας, δηλαδή την αξία της αλληλεξάρτησης, της αλληλοϋποστήριξης και της εμπιστοσύνης, γιατί χάρις στις αρχές αυτές επιζήσαμε 5000 χρόνια. Έτσι σαν βασική αξία στον κόσμο του 2000 προβάλει η Αυτονομία μέσα από την αλληλεξάρτηση. Η έννοια της Αυτονομίας δεν ταυτίζεται με την Ανεξαρτησία. Ανεξάρτητος είναι αυτός που προσπαθεί να επιζήσει μόνος και βλέπει ανταγωνιστικά όλους τους άλλους, ενώ αυτόνομος είναι αυτός που συνειδητά επιλέγει με ποιους θα αναπτύξει αλληλεξάρτηση, ποιών ομάδων την λειτουργία θα δεσμευτεί καθαρά να υπηρετήσει.

Η Οικονομία σήμερα στηρίζεται στην Τεχνολογία και στην Πληροφορική. Είναι σίγουρο ότι για κάθε θέμα υπάρχουν άπειρες διαθέσιμες πληροφορίες. Όποιος έχει πρόσβαση στην κατάλληλη πηγή πληροφοριών την κατάλληλη στιγμή, έχει και τις μεγαλύτερες πιθανότητες επιτυχίας (πχ. «πόρτες ασφαλείας», σιδεράδες, χρηματιστήριο, κλιματιστικά το 1987, νόμος ελεύθερης ραδιοφωνίας και τηλεόρασης). Υπάρχει όμως ο κίνδυνος της σύγχυσης εξαιτίας υπερ-πληροφόρησης, ενώ και στην περίπτωση αυτή η παθητικότητα οδηγεί σε υπο-πληροφόρηση και αποτυχία. Έτσι είναι σημαντικό σήμερα να μπορούμε ενεργητικά να αναζητούμε και να επιλέγουμε την κατάλληλη πληροφόρηση στον κατάλληλο χρόνο (zapping).

Βασικός στόχος των περισσότερων ανθρώπων στην εποχή μας είναι η ποιότητα ζωής. Για μεγάλο αριθμό ανθρώπων η επιβίωση είναι εξασφαλισμένη, ενώ για όλες τις ανάγκες μας έχουμε μεγάλο αριθμό επιλογών (σοκολάτες και γκοφρέτες, καθαριστικά υγρά κλπ.). Μελέτες στο εξωτερικό έχουν δείξει ότι ακόμη και περιθωριακά άτομα, που ζουν κάτω από το όριο της φτώχιας, στοχεύουν όχι τόσο στην επιβίωση, αλλά στην βελτίωση της ποιότητας της ζωής τους (πχ. όχι στην καλύτερη διατροφή, αλλά στην απόκτηση έγχρωμης τηλεόρασης). Ένα σημαντικό παράδειγμα για αυτά που όλοι οι γονείς βιώνουμε είναι το θέμα του επαγγελματικού προσανατολισμού των παιδιών μας. Στον παραδοσιακό χώρο τα παιδιά ακολουθούσαν επαγγέλματα προκαθορισμένα από την Κοινότητα και την οικογένεια τους (το επάγγελμα των γονιών, σπουδές στην ξενιτιά για κοινωνική άνοδο όλης της οικογένειας). Ένας πατέρας που ανήκε στην εργατική τάξη, μου έλεγε πριν λίγο καιρό «εμείς προπολεμικά δεν το ξέραμε το πανεπιστήμιο». Δεν γνώριζε ούτε την ύπαρξή του δηλαδή. Σήμερα τα κριτήρια για να επιλέξει ένα παιδί το επάγγελμά του δεν είναι μόνο η επιβίωση, αλλά και η δυνατότητα για ανάπτυξη της δημιουργικότητας του παιδιού. Τα κριτήρια που ισχύουν στις ημέρες μας, πχ. για να αποφύγει κάποιος την ανεργία, δεν είναι σίγουρο ότι θα ισχύουν το 2010. Και βέβαια δεν είναι καθόλου καλή ιδέα να κατευθύνει κάποιος το παιδί του να ακολουθήσει το επάγγελμα που θα ήθελε ο ίδιος να είχε ακολουθήσει, αλλά δεν μπόρεσε, ή το επάγγελμα που ήταν επιτυχημένο στην δική του εποχή (πόσοι από τους σημερινούς Έλληνες γιατρούς ή δικηγόρους επέλεξαν επάγγελμα με δική τους θέληση;).

Η Οικογένεια στην εποχή μας υφίσταται ισχυρό κλονισμό. Στην δεκαετία του '80 είχε βρεθεί ότι οι νέοι παντρεύονταν εξίσου συχνά με τους γονείς τους, αλλά χώριζαν πολύ συχνότερα. Πλησιάζοντας το 2000 το γεγονός αυτό ισχύει, με τη διαφορά ότι ένας αριθμός νέων επιλέγει να συζεί χωρίς γάμο, γιατί θεωρεί το διαζύγιο σχεδόν δεδομένο. Εκτός από την πυρηνική οικογένεια βλέπουμε σήμερα και άλλες μορφές του βασικού αυτού κοινωνικού θεσμού, όπως την μονογονεϊκή ή την οικογένεια που προέρχεται από ανασύσταση διαλυμένων οικογενειών. Όμως όλοι έχουμε ανάγκη από μια οικεία σχέση μέσα στην οποία θα βρούμε συναισθηματική ασφάλεια, παραδοχή, τρυφερότητα. Για να γίνει δυνατό αυτό η λειτουργία του Εμείς παίζει βασικό ρόλο. Αλλά πριν από αυτό υπάρχει μια άλλη φάση ζωής για τους νέους ενήλικες, μια φάση που δεν χρειάστηκε να περάσουν οι γονείς τους και που θεωρείται προϋπόθεση για την ανάπτυξη ενός λειτουργικού "Εμείς". Πρόκειται για την φάση του Αδέσμευτου Ενήλικα, που σημαίνει ότι πριν ο νέος άντρας ή η νέα γυναίκα αποφασίσει να δημιουργήσει μια μόνιμη ερωτική - συζυγική - σχέση, χρειάζεται να έχει πετύχει τα εξής: α) να τα έχει βρει με τους γονείς του καλλιεργώντας αμοιβαία εκτίμηση και σεβασμό μεταξύ τους, περισσότερο σαν ενήλικας με ενήλικες β) να έχει διαλέξει εργασία που να του εξασφαλίζει επιβίωση, ικανοποίηση και να δίνει ικανοποιητική διέξοδο στην δημιουργικότητά του γ) να έχει οργανώσει τον προσωπικό του χώρο - κατοικία, για την φροντίδα του οποίου να έχει την αποκλειστική ευθύνη δ) να έχει αναπτύξει ένα δίκτυο σχέσεων με συνομήλικους που θα του εξασφαλίζουν σεβασμό, ψυχαγωγία και κάποια φροντίδα. Χρειάζεται δηλαδή να έχει θεμελιώσει μια αυτόνομη ζωή που θα ικανοποιεί και θα εκφράζει τις υπαρξιακές του ανάγκες.

Από την στιγμή που δύο νέοι άνθρωποι αποφασίσουν να δημιουργήσουν μία οικεία σχέση, πρέπει να γνωρίζουν ότι η σχέση τους αυτή μοιάζει με ένα ζωντανό οργανισμό (Εμείς), που χρειάζεται διαρκή φροντίδα και τροφή για να επιζήσει και να αναπτυχθεί. Και αυτό έχει μεγάλη ικανοποίηση. Και μερικά βασικά εργαλεία για την ανάπτυξη του ζωντανού αυτού οργανισμού είναι να μάθουν οι δύο σύντροφοι να επικοινωνούν ανοιχτά και να εκφράζουν τα συναισθήματά τους, να ακούνε ενεργητικά ο ένας τον άλλον και, πριν αποφασίσουν για οτιδήποτε τους αφορά, να μπαίνουν ο ένας στην θέση του άλλου. Τελικά το Εμείς δεν γίνεται μέσα από την παράλληλη πορεία δύο κατά τα άλλα αδιάφορων ανθρώπων, ούτε από τον ανταγωνισμό για την επικράτηση του ισχυρότερου. Το Εμείς είναι το προϊόν της σύνθεσης δύο διαφορετικών προσωπικοτήτων, η κάθε μια από τις οποίες εμπλουτίζεται ουσιαστικά μέσα από την διεργασία της ανάπτυξης του (αυτονομία μέσα από την αλληλεξάρτηση). Ένα λειτουργικό Εμείς είναι το ασφαλέστερο υποστηρικτικό δίκτυο για το μεγάλωμα των παιδιών. Στα πλαίσια μιας λειτουργικής σύγχρονης οικογένειας χρειάζεται να υπάρχει χώρος για τα εξής: α) για ατομική ανάπτυξη των μελών της β) για την ανάπτυξη του Εμείς γ) για ανάπτυξη σχέσης ανάμεσα στα αδέλφια δ) για φροντίδα των παιδιών και από τους δύο γονείς και ε) για κοινές οικογενειακές δραστηριότητες. Η σύγχρονη οικογένεια είναι μία σύμπλοκη ανθρώπινη ομάδα, στα πλαίσια της οποίας οποιαδήποτε δημιουργική δραστηριότητα (ατομική ή ομαδική) των μελών συμβάλει στην ανάπτυξη του συνόλου. Αξίζει να σημειωθεί τέλος ότι η οικογένεια δεν είναι «δημοκρατική» ομάδα, γιατί έχει ιεράρχιση και οριοθέτηση. Για την ανάπτυξη των ιδιοτήτων αυτών είναι υπεύθυνοι οι γονείς, γιατί το παιδί χρειάζεται να βασισθεί και να εμπιστευθεί την δύναμη των γονιών για να μεγαλώσει.

Εάν οι γονείς δεν ζουν μαζί και πάλι μπορούν να φροντίζουν ικανοποιητικά τα παιδιά τους αρκεί: α) να είναι τελείως σαφές στο παιδί ότι ο γονιός διατηρεί ακέραια την ευθύνη για το μεγάλωμά του β) οι δυο γονείς να επικοινωνούν αποτελεσματικά για οτιδήποτε αφορά τις ανάγκες των παιδιών και γ) οι γονείς να μην εμπλέκουν με κανένα τρόπο τα παιδιά στις διαφορές τους.

Τι έχουμε να μάθουμε τα παιδιά μας σήμερα; Να είναι δημιουργικά, να αξιοποιούν την φαντασία τους, να έχουν οράματα και να βάζουν στόχους. Να ενεργούν και να δίνουν νόημα στην ζωή τους. Να μη φοβούνται τις αποτυχίες, αλλά να μαθαίνουν από αυτές και να δυναμώνουν. Να είναι μαχητικά. Να αξιοποιούν επιλεκτικά και ενεργητικά την πληροφόρηση και να μη γίνονται παθητικοί δέκτες πληροφοριών. Να αξιολογούν την σημασία των πληροφοριών. Να μη φοβούνται την αλλαγή.

Και πώς θα τους μάθουμε όλα αυτά; Όντας τα ζωντανά παραδείγματα γι' αυτά. Όντας πρότυπα συναισθηματικής ανάπτυξης και δημιουργίας νοήματος στη ζωή. Παλεύοντας καθημερινά στην ζωή μας και παίρνοντας ικανοποίηση από την κάθε ημέρα μας.