Οι συνεπειες των κοινωνικο-οικονομικων κρισεων στην υγεια μας

1. Τι εννοούμε με τον όρο "κρίση";

Στην αρχαία Ελληνική γλώσσα η "κρίσις" σχετίζεται με την διακριτική ικανότητα, την ικανότητα δηλαδή να βλέπει κάποιος καθαρά, να ξεχωρίζει ένα πράγμα από ένα άλλο ή να το χωρίζει στα στοιχειώδη μέρη του. Σχετίζεται επίσης με την διαδικασία του σχηματισμού γνώμης ή της λήψης απόφασης για ένα ζήτημα. Υπάρχουν πολλές αναφορές του όρου στην αρχαία Ελληνική γραμματεία, ο σύγχρονος όμως ορισμός στηρίζεται στην Ιπποκρατική χρήση της έννοιας προκειμένου να περιγραφεί το κρίσιμο στάδιο μιας νόσου, το σημείο δηλαδή στο οποίο θα φανεί αν η νόσος θα εξελιχθεί στην κατεύθυνση της ίασης ή της κατάληξης του ασθενούς. Η χρήση αυτή σταδιακά κατέληξε να ταυτίζεται με την έννοια της ασθένειας καθεαυτής.

Ο διεθνής ορισμός της «κρίσης», που έχει ενσωματωθεί και στην γλώσσα μας, είναι ένα γεγονός που οδηγεί ή αναμένεται να οδηγήσει σε μια ασταθή και επικίνδυνη κατάσταση, και που αφορά ένα άτομο ή μια ευρύτερη ομάδα – οικογένεια, κοινότητα, κοινωνία – είτε ακόμη ένα οικοσύστημα κλπ. Το άτομο, η ομάδα ή, γενικότερα, ο ζωντανός οργανισμός, που βρίσκεται σε κρίση, βρίσκεται αιφνίδια στην ανάγκη να αλλάξει τον τρόπο της λειτουργίας του, αφού βιώνει την παρεμπόδιση της ομαλής εξέλιξης μιας διεργασίας, απαραίτητης για την διατήρηση της σταθερότητάς του.

Στην Αγγλική γλώσσα, εκτός από το "crisis", χρησιμοποιείται και ο όρος "shock" με παρόμοια έννοια.

2. Τι είδη κρίσης υπάρχουν;

Καταρχήν η κρίση αφορά ζωντανούς οργανισμούς: Άτομο, οικογένεια, κοινωνία, χώρα, ένα οικοσύστημα κλπ. Μπορεί να οφείλεται σε προβλήματα διαπροσωπικά, υγείας, φυσικά, κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά, περιβαλλοντικά.

3. Τι είναι οικονομική κρίση;

Οικονομική κρίση είναι η διαρκής και αισθητή μείωση της οικονομικής δραστηριότητας και ικανότητας ενός ατόμου ή μιας κοινωνικής ομάδας (οικογένειας, κοινότητας, χώρας κλπ.). Για μία χώρα, με τον όρο «οικονομική δραστηριότητα» εννοούμε όλα τα μακροοικονομικά μεγέθη της οικονομίας, όπως η απασχόληση, το εθνικό προϊόν, οι τιμές, οι επενδύσεις κλπ. Ο βασικότερος δείκτης οικονομικής δραστηριότητας είναι οι επενδύσεις, οι οποίες, όταν αυξομειώνονται, συμπαρασύρουν μαζί τους και όλα τα υπόλοιπα οικονομικά μεγέθη. Κάθε οικονομία θεωρείται ότι παρουσιάζει διακυμάνσεις στην εξέλιξή της. Η οικονομική κρίση παρουσιάζεται στην φάση της ύφεσης – συρρίκνωσης της οικονομίας. Άλλωστε συχνά χρησιμοποιούμε τον όρο «ύφεση» για να περιγράψουμε το ίδιο οικονομικό φαινόμενο.

Στην διεθνή ιστορική εμπειρία αναφέρονται τρεις μείζονες οικονομικές κρίσεις στον 20ο αιώνα: Το κραχ του ’29, την οικονομική κατάρρευση των πρώην Σοβιετικών χωρών στις αρχές του ’90 και την ασιατική οικονομική κρίση στην εκπνοή του αιώνα. Ενώ στην βιβλιογραφία αναφέρεται ότι στα τελευταία 800 χρόνια παρουσιάζονται μεγάλες οικονομικές καταστροφές κάθε 20 χρόνια.

4. Πού οφείλονται οι οικονομικές κρίσεις;

Στην βιομηχανική και τεχνολογική εποχή, στην οποία βρισκόμαστε τους τελευταίους αιώνες, κάθε μεγάλη οικονομική κρίση ξεκινάει από μια δυσαναλογία ανάμεσα στον βαθμό παραγωγής και ζήτησης προϊόντων, γεγονός που έχει σαν κύριο αρνητικό αποτέλεσμα την αύξηση της ανεργίας. Σύμφωνα με την μαρξιστική θεωρία ο όρος οικονομική κρίση χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει μια δυσλειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος, κατά τη διάρκεια της οποίας παρατηρείται υπερπαραγωγή προϊόντων, η οποία συνεπάγεται μια καταστροφή σε ευρεία κλίμακα των παραγωγικών δυνάμεων της οικονομίας. Οι επιχειρηματίες, προσπαθώντας να αυξήσουν τα κέρδη τους, παράγουν και ρίχνουν στην αγορά όσο περισσότερα εμπορεύματα μπορούν προσδοκώντας στην πώλησή τους. Σαν σύνολο οι καπιταλιστές ενδιαφέρονται να διευρύνεται η αγοραστική δύναμη των μαζών, προκειμένου να μπορούν να πωλούν τα προϊόντα τους, ο κάθε ξεχωριστός επιχειρηματίας όμως, για να μειώσει το κόστος παραγωγής του, προσπαθεί να κρατά χαμηλά τους μισθούς των εργατών του. Οι εργάτες όμως είναι οι βασικοί αγοραστές των προϊόντων και, όσο μειώνεται το εισόδημά τους, τόσο περιορίζεται η αγοραστική τους δύναμη. Όταν όμως η προσφορά ξεπερνάει σε μεγάλο βαθμό την ζήτηση, αυξάνουν τα αποθέματα αδιάθετων προϊόντων, μειώνεται η παραγωγή και οι επενδύσεις, γεγονός που συνεπάγεται περαιτέρω μείωση των μισθών και αύξηση της ανεργίας. Έτσι όμως μειώνεται περαιτέρω η αγοραστική δύναμη των μαζών και ο φαύλος κύκλος διευρύνεται, εκτός αν επινοηθούν άλλοι τρόποι εξόδου από την κρίση.

5. Πού οφείλεται η πρόσφατη οικονομική κρίση;

Η σημερινή κρίση ξεκίνησε στις ΗΠΑ από την ταυτόχρονη συνύπαρξη των ακόλουθων τριών παραγόντων:

• Την φούσκα στις τιμές των ακινήτων, η οποία διευκόλυνε την υπέρ-κατανάλωση, με αποτέλεσμα την υπέρ-θέρμανση της οικονομίας και την αύξηση του ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών.
• Την ραγδαία εξάπλωση στεγαστικών δανείων υψηλού κινδύνου, από 9% των συνολικών στεγαστικών το 2003 σε 24% το 2007, δηλαδή μια αχαλίνωτη πιστωτική επέκταση σε κατηγορίες νοικοκυριών που υπό κανονικές συνθήκες δεν θα έπρεπε να έχουν δανειοδοτηθεί. Οι τράπεζες παρείχαν δάνεια με μόνη εγγύηση την αναμενόμενη αύξηση στην τιμή της κατοικίας, ενώ διευκόλυναν τα νοικοκυριά με ελκυστικά χαμηλά επιτόκια στα πρώτα χρόνια, τα οποία όμως θα αναπροσαρμόζονταν στη συνέχεια. Πολλές φορές οι τράπεζες αναλάμβαναν να πληρώσουν το δάνειο του νοικοκυριού από άλλη τράπεζα, επειδή το νοικοκυριό είχε πρόβλημα αποπληρωμής.
• Την μεταφορά του ρίσκου από τους ισολογισμούς των τραπεζών μέσω τιτλοποιήσεων στο κοινό και τους επενδυτές, πολλοί από τους οποίους αγνοούσαν το ύψος του κινδύνου και υπήρξαν επιρρεπείς στις τότε υψηλές αποδόσεις. Η μεταφορά αυτή του ρίσκου επέτρεπε στις τράπεζες να δανείζουν άφοβα σε μη φερέγγυους δανειολήπτες και στη συνέχεια να αποκτούν ρευστότητα για επιπλέον δανειοδοτήσεις, χωρίς να χρειάζεται να βρουν νέους καταθέτες.

6. Ποιες είναι οι ιδιαιτερότητες της χώρας μας;

Η κρίση στη χώρα μας έχει μεγαλύτερο βάθος και διάρκεια από ότι σε άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, γιατί η δομή και τα διαρθρωτικά της προβλήματα είναι διαφορετικά, ενώ γίνονται οξύτερα κάτω και από τις συνθήκες της διεθνούς κρίσης. Η παραγωγική βάση της Ελληνικής Οικονομίας είναι ισχνή καθώς στηρίχθηκε, σε αντίθεση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, σε τομείς όπως ο τουρισμός, η ναυτιλία και η οικοδομή, κλάδους που πλήττονται πρώτοι και με ιδιαίτερη ένταση από την κρίση. Ακόμη οι Τράπεζες, το πιο ισχυρό τμήμα του ελληνικού κεφαλαίου, οι οποίες λειτούργησαν με πρωτόγνωρους ρυθμούς πιστωτικής επέκτασης, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό, με την επέκταση τους στα Βαλκάνια και τη Νοτιοανατολική Ευρώπη, μαζί με άλλες μεγάλες ελληνικές επιχειρήσεις, εκτέθηκαν στην διεθνή κρίση με την ανάληψη υψηλών κινδύνων, καθώς η κρίση αυτή πλήττει με ιδιαίτερη σφοδρότητα τις χώρες αυτές. Έτσι, και μετά την είσοδο του ΔΝΤ και της "τρόικας" στην χώρα μας, η ελληνική οικονομία, βρίσκεται παγιδευμένη ανάμεσα στην οικονομική ύφεση και τη δημοσιονομική κατάρρευση. Παράλληλα η δημόσια διοίκηση στην χώρα μας θεωρείται ιδιαίτερα αναποτελεσματική και ανίκανη να υποστηρίξει αναπτυξιακές προσπάθειες. Η δομή και η οργάνωση των περισσότερων ελληνικών δημόσιων ιδρυμάτων θεωρείται γραφειοκρατική και χαρακτηρίζεται από την έλλειψη κατάλληλων συστημάτων τεκμηρίωσης, αξιολόγησης και ελέγχου.

7. Ποιες είναι οι κυριότερες αρνητικές επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην ζωή μας;

Η οικονομική κρίση επηρεάζει αρνητικά την ζωή μας κυρίως επιβαρύνοντας τις συνθήκες εργασίας και τις κοινωνικές παροχές.

8. Πώς επιβαρύνει η οικονομική κρίση τις συνθήκες εργασίας;

Η οικονομική κρίση επηρεάζει αρνητικά τις συνθήκες εργασίας με τους εξής τρόπους:

• Εργασιακή ανασφάλεια. Η οικονομική κρίση, σε παγκόσμια κλίμακα, θέτει σε καθεστώς ευπρόσβλητης εργασίας το ήμισυ σχεδόν των εργατών, οι οποίοι βρίσκονται σε κίνδυνο απώλειας της εργασίας και συνεπώς σε κατάσταση εργασιακής ανασφάλειας. Οι εργαζόμενοι βιώνουν συνεχώς αυξημένο άγχος (stress), γεγονός, που σε συνδυασμό με πιθανές αυξημένες απαιτήσεις για παραγωγή έργου εκ μέρους των εργοδοτών – και εξαιτίας της μείωσης του αριθμού των εργαζομένων στην επιχείρηση – μπορεί να τους οδηγήσει στην κατάσταση της εργασιακής εξουθένωσης (burnout).
• Εργασιακή εξουθένωση (burnout). Πρόκειται για μια εμπειρία μακροχρόνιας σωματικής, συναισθηματικής και πνευματικής εξάντλησης, η οποία προκαλείται από υπερβολικό και χρόνιο στρες στον χώρο της εργασίας. Η εξουθένωση σταδιακά επιδρά στην παραγωγικότητα, αφού περιορίζει την ενεργητικότητα και την καλή διάθεση του εργαζομένου, γεννώντας την αίσθηση, ότι δεν έχει πλέον κάτι άλλο να προσφέρει. Το σύνδρομο αυτό επιδρά αρνητικά στην υγεία των εργαζομένων, που παρουσιάζουν διαρκές αίσθημα κούρασης ή εξάντλησης, αναβλητικότητα για υποχρεώσεις τους, αϋπνία, διάφορες ψυχοσωματικές διαταραχές (πχ πονοκεφάλους, πόνους στη μέση, συχνά κρυολογήματα), διάθεση για απόσυρση και μοναχικότητα, απόγνωση και αμφισβήτηση των ικανοτήτων τους, καθώς και της αξίας της εργασίας τους, επικριτικότητα προς τους συναδέλφους, κατάχρηση αλκοόλ.
• Μειώσεις μισθών, που συχνά συνδυάζονται με αυξημένες δανειακές υποχρεώσεις των οικογενειών, καθώς και με αύξηση της φορολογίας.
• Ανεργία. Προφανώς η αύξηση της ανεργίας αποτελεί την αρνητικότερη συνέπεια της οικονομικής κρίσης στην ζωή των εργαζομένων, καθώς και τον σοβαρότερο παράγοντα που ωθεί μεγάλα τμήματα του πληθυσμού στην φτώχεια, που επιβαρύνει ιδιαίτερα την υγεία – και ιδίως την ψυχική υγεία – των ανθρώπων που την υφίστανται, καθώς και την σωματική, γνωστική και ψυχοκοινωνική εξέλιξη των παιδιών και εφήβων.
• Μείωση της απόδοσης των εργαζομένων, εξαιτίας της επίδρασης της κρίσης στην υγεία τους. Σε περιόδους κρίσεων παρατηρείται αυξημένος αριθμός αναρρωτικών αδειών, καθώς και απουσιών από την εργασία.

9. Τι εννοούμε με τον όρο "κοινωνικό κράτος" ή "κράτος πρόνοιας";

Με τους όρους αυτούς εννοούμε την παροχή δωρεάν υπηρεσιών από την πολιτεία προς τους πολίτες στους τομείς της υγείας, της ασφάλισης, της παιδείας, της κατοικίας κλπ.

Η έννοια του κοινωνικού κράτους εισήχθη στο πολιτικό λεξιλόγιο αμέσως μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο και ουσιαστικά αποτέλεσε έναν σημαντικό μεταπολεμικό συμβιβασμό μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας στις χώρες της Ευρώπης. Ο συμβιβασμός αυτός αφορούσε αφενός την αποδοχή εκ μέρους των δυνάμεων της εργασίας της λειτουργίας των θεσμών της ελεύθερης αγοράς και του οικονομικού ανταγωνισμού (του καπιταλιστικού συστήματος), και αφετέρου την αποδοχή εκ μέρους του κεφαλαίου βασικών κοινωνικών και οικονομικών δικαιωμάτων των κυριαρχούμενων τάξεων. Έτσι οι κοινωνικές υπηρεσίες και η κοινωνική νομοθεσία αποτέλεσαν αναπόσπαστο στοιχείο της σύγχρονης κοινωνικής ζωής σε κάθε Ευρωπαϊκή χώρα. Όμως έτσι κι αλλιώς, από την δεκαετία του 1980, το κοινωνικό κράτος θεωρείται διεθνώς εμπόδιο στην οικονομική ανάπτυξη και επιδιώκεται συστηματικά η υποβάθμισή του, ακόμα και σε χώρες που δεν αντιμετωπίζουν σοβαρή οικονομική ύφεση.

Υπάρχουν διάφορα μοντέλα κράτους πρόνοιας. Εμάς αφορά το λεγόμενο "νότιο μοντέλο", στο οποίο η προνοιακή πολιτική βασίζεται κυρίως σε χρηματικές παροχές (επιδόματα), ενώ δεν υφίσταται εθνικό πρόγραμμα ελάχιστου εισοδήματος για άτομα και οικογένειες με ανεπαρκή εισοδήματα. Το μεγαλύτερο μέρος των κοινωνικών δαπανών το καταλαμβάνουν οι συντάξεις, ενώ οι παροχές και οι υπηρεσίες προς την οικογένεια είναι περιορισμένες. Η έλλειψη ή η απουσία κοινωνικής πολιτικής υποκαθίσταται από ισχυρούς οικογενειακούς και φιλικούς δεσμούς που λειτουργούν ως «πρωταρχικό κοινωνικό δίκτυο ασφαλείας». Η παροχή υγειονομικής περίθαλψης χαρακτηρίζεται από καθολικότητα μέσω ενός θεσμοθετημένου Εθνικού Συστήματος Υγείας, το οποίο όμως εμφανίζει χαμηλή αποδοτικότητα, με οργανωτικές ελλείψεις και ιδιαίτερη διαπλοκή με τον ιδιωτικό τομέα. Η χρηματοδότηση των προγραμμάτων κοινωνικής πολιτικής έχει ως γνώρισμα την ανομοιόμορφη κατανομή βαρών στις διάφορες επαγγελματικές ομάδες, λόγω ανομοιογένειας του θεσμικού πλαισίου, εκτεταμένης παραοικονομίας και φοροδιαφυγής. Άλλο σημαντικότατο ζήτημα, που καθιστά την λειτουργία του κοινωνικού κράτους προβληματική στην Ελλάδα είναι η μείωση των γεννήσεων και η γήρανση του πληθυσμού. Έτσι μια μικρή (και συνεπώς ανεπαρκής) ομάδα πληθυσμού καλείται με την εργασία της να συντηρήσει όλο και μεγαλύτερες ομάδες ηλικιωμένων. Και η κατάσταση αυτή επιδεινώνεται με την μείωση των μισθών, καθώς και την γνωστή μας παραοικονομία και εισφοροδιαφυγή.

10. Με τι τρόπο η οικονομική κρίση επιδρά αρνητικά στην λειτουργία του κράτους πρόνοιας;

Η κρίση συρρικνώνει το κοινωνικό κράτος με τον περιορισμό των κοινωνικών δαπανών για δωρεάν υγειονομική περίθαλψη και εκπαίδευση, για οικογενειακά και αναπηρικά επιδόματα, για κοινωνική ασφάλιση και καταπολέμηση της φτώχειας.

Σοβαρή συνιστώσα της υποβάθμισης του κοινωνικού κράτους είναι η πτώση της λειτουργίας των δημόσιων υπηρεσιών υγείας. Δεδομένου ότι το εισόδημα των πολιτών μειώνεται, οι δημόσιες υπηρεσίες γίνονται για τους περισσότερους η μοναδική πηγή υγειονομικής φροντίδας και περίθαλψης, ενώ παράλληλα οι δυνατότητες των κυβερνήσεων για χρηματοδότηση περιορίζονται. Επιπλέον και οι εργαζόμενοι στους τομείς της δημόσιας υγείας και ασφάλειας αντιμετωπίζουν τους ίδιους κινδύνους στρες, εργασιακής εξουθένωσης, μείωσης των μισθών, καθώς και αυξημένο φόρτο εργασίας, αφενός λόγω αύξησης της ζήτησης των υπηρεσιών τους και αφετέρου μείωσης των προσλήψεων νέων υπαλλήλων (ή στην χειρότερη περίπτωση λόγω απολύσεων, πχ συμβασιούχων).

11. Με τι τρόπο επιδρά η κρίση στην υγεία μας;

Η κρίση επιδρά στην υγεία κυρίως μέσω της εργασιακής ανασφάλειας, της ανεργίας και της φτώχειας. Η επίδραση εξαρτάται από τους εξής κυρίως παράγοντες:

• Το υποκειμενικό στρες. Το επίπεδο στρες συχνά συνδέεται λιγότερο με το ατομικό ή οικογενειακό εισόδημα καθεαυτό και περισσότερο με την μείωση του εισοδήματος, τις οικονομικές υποχρεώσεις (δάνεια, φόροι κλπ.), την αλλαγή της κοινωνικής θέσης του ατόμου, την εργασιακή ανασφάλεια κλπ.
• Η κοινωνικοοικονομική κατάσταση του ατόμου, η οποία προσδιορίζεται από το χαμηλό εισόδημα, την χαμηλή εκπαίδευση, την εργασία χαμηλών δεξιοτήτων και την κοινωνική περιθωριοποίηση. Επίσης η αλλαγή προς τα κάτω της κοινωνικής θέσης είναι επιβαρυντική και ειδικά σε άτομα που κατέχουν θέσεις με υψηλές αμοιβές και κοινωνικό κύρος.
• Η οικονομική κατάσταση πριν την κρίση. Έχει επανειλημμένα βρεθεί ότι οι φτωχοί πλήττονται χειρότερα, αναγκάζονται να διαβιώνουν σε υποβαθμισμένα περιβάλλοντα, να τρέφονται ανεπαρκώς και να ασκούν επικίνδυνα και ανθυγιεινά επαγγέλματα, ενώ συχνά έχουν περιορισμένη πρόσβαση σε ιατρική φροντίδα.
• Τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του ατόμου, που σχετίζονται με την αυξημένη ευαλωτότητα στην ψυχοκοινωνική απειλή, όπως χαμηλή ανοχή στη ματαίωση ή χαμηλή αυτοεκτίμηση.
• Το είδος της εκπαίδευσης και της εργασίας, καθώς και το επίπεδο εξειδίκευσης. Άτομα με χειρωνακτική εργασία βιώνουν μεγαλύτερη δυσφορία σε σχέση με τους υπαλλήλους. Επίσης οι εργαζόμενοι σε δημόσιους φορείς παρουσιάζουν λιγότερη εργασιακή ανασφάλεια, ενώ οι εργαζόμενοι σε παρακμάζουσες επιχειρήσεις είναι πιο ευάλωτοι. Αντίθετα οι απόφοιτοι ανωτέρων ή ανωτάτων σχολών, ή οι κάτοχοι μεταπτυχιακών τίτλων κλπ έχουν μικρότερα ποσοστά ανεργίας και καλύτερη αντοχή στο στρες.
• Οι συνθήκες εργασιακής ανασφάλειας ή η εργασιακή εξουθένωση επιβαρύνουν την υγεία. Αντίθετα η υποστήριξη στο χώρο εργασίας από ανώτερους αλλά και συνεργάτες, το πνεύμα δικαιοσύνης, η έγκαιρη ενημέρωση, οι διευκολύνσεις όπως άδειες άνευ αποδοχών και οι αποζημιώσεις δρουν προστατευτικά για την ψυχική υγεία των εργαζόμενων.
• Η οικογενειακή κατάσταση. Η ύπαρξη συζύγου ή σταθερού συντρόφου μπορεί να αποτελέσει όχι μόνο συναισθηματικό στήριγμα, αλλά και χειροπιαστή βοήθεια για την αντιμετώπιση οικονομικών αναγκών. Αντίθετα τα μέλη μονογονεϊκών οικογενειών ή οικογενειών που διαλύονται λόγω των συνεπειών της κρίσης, είναι πιο ευάλωτα.
• Η ύπαρξη υποστηρικτικών κοινωνικών δικτύων. Πολίτες χωρών με υψηλότερα εισοδήματα ή χωρών που επιλέγουν να διατηρούν ισχυρά προνοιακά συστήματα, βιώνουν ηπιότερα τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης. Η ύπαρξη άτυπων υποστηρικτών δικτύων στην κοινότητα, οι φίλοι και οι συνεργάτες είναι συχνά πολύ βοηθητικοί.
• Η διάρκεια της ανεργίας. Όσο μεγαλύτερη είναι, τόσο δυσμενέστερες οι επιπτώσεις.
• Η προϋπάρχουσα ψυχική κατάσταση. Τα άτομα που ήδη νοσούν από ψυχικά νοσήματα, λόγω της υπάρχουσας έκπτωσης της λειτουργικότητάς τους, αποτελούν επίσης ομάδα υψηλού κινδύνου, αφού είναι τα πρώτα που απολύονται σε περιόδους οικονομικής δυσπραγίας, ενώ παράλληλα παρουσιάζουν χαμηλότερη αντοχή στο στρες. Έτσι δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος, όπου η ψυχική ασθένεια οδηγεί στην απώλεια της εργασίας και στη φτώχεια, ενώ η ανεργία οδηγεί στην εμφάνιση ή στην επιδείνωση της ψυχικής ασθένειας. Αντίστοιχα προβλήματα φαίνεται ότι παρουσιάζουν εργαζόμενοι που πάσχουν από σωματικά νοσήματα.
• Το φύλο και η ηλικία. Οι νέοι και οι γυναίκες χάνουν ευκολότερα την δουλειά τους σε περίοδο κρίσης, ενώ οι νεότεροι είναι και αυτοί που πρώτοι επαναπροσλαμβάνονται όταν η ύφεση υποχωρεί. Ο στιγματισμός και η ψυχολογική πίεση φαίνεται να είναι μεγαλύτερη για τους άνδρες, και ειδικά στις μεγαλύτερες ηλικίες, από ότι για τις γυναίκες, ίσως και λόγω των εναλλακτικών κοινωνικών ρόλων που οι γυναίκες επιτελούν (ανατροφή παιδιών, νοικοκυριό).
• Η κοινωνική αντίληψη για τα αίτια της κρίσης. Οι ψυχολογικές συνέπειες της κρίσης είναι ηπιότερες, όταν θεωρείται ότι η ανεργία οφείλεται σε κοινωνικά αίτια, πέρα από τον άμεσο έλεγχο του ατόμου, ενώ είναι βαρύτερες όταν ο εργαζόμενος πιστεύει ότι ο ίδιος είναι υπεύθυνος για την ανεργία του.
• Η προέλευση. Οι μετανάστες και όσοι ανήκουν σε μειονότητες έχουν μεγαλύτερη ανεργία και αντιμετωπίζουν συνθήκες βαρύτερης φτώχειας.

12. Ποια είναι τα δευτερογενή οφέλη της εργασίας;

Η εργασία, πλην της ικανοποίησης επιβιωτικών αναγκών, παρουσιάζει σημαντικά επιπλέον οφέλη, που είναι η αίσθηση χρησιμότητας και κοινωνικής αποδοχής, το κύρος, η αίσθηση αποτελεσματικότητας, η διεύρυνση των κοινωνικών σχέσεων, η πρόσβαση σε συλλογικές δραστηριότητες, καθώς και η ικανότητα οργάνωσης και νοηματοδότησης του χρόνου και των δραστηριοτήτων τους.

13. Ποιες χώρες επιβαρύνονται περισσότερο από τις κρίσεις;

Οι οικονομικές και οι άλλες γενικές κρίσεις (πχ οι φυσικές καταστροφές) επιβαρύνουν περισσότερο χώρες με χαμηλά εισοδήματα και με περιορισμένες κοινωνικές παροχές. Αντίθετα φαίνεται ότι οι πολίτες των πλουσιοτέρων χωρών δεν επιβαρύνονται ιδιαίτερα από τις οικονομικές κρίσεις, αφού αυτές διαθέτουν ισχυρότερους μηχανισμούς κοινωνικής υποστήριξης. Στις χώρες αυτές συνήθως η θνησιμότητα των πολιτών δεν αυξάνει, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις μειώνεται.

14. Ποιες οργανικές παθήσεις αυξάνουν σε περιόδους κρίσης;

Έχει διαπιστωθεί αύξηση της συχνότητας συγκεκριμένων παθήσεων, που θεωρούνται ότι σχετίζονται με το άγχος, την κατάχρηση αλκοόλ και καπνού, τις κακές συνθήκες ζωής, την αύξηση του σωματικού βάρους, την αύξηση της τιμής των φαρμάκων κλπ. Αυτές είναι διάφορες λοιμώδεις ασθένειες, όπως το σύνδρομο ανοσολογικής ανεπάρκειας (HIV) και η πολύ-ανθεκτική φυματίωση, οι ισχαιμικές καρδιοπάθειες, ο καρκίνος του πνεύμονα και άλλες κακοήθεις νεοπλασίες, χρόνιες αναπνευστικές και ηπατικές παθήσεις και έλκη στομάχου. Αντίθετα έχει βρεθεί ότι μειώνονται οι θάνατοι από τροχαία ατυχήματα.

15. Γιατί είναι ιδιαίτερα σημαντικές οι επιδράσεις της κρίσης στην ψυχική υγεία των πολιτών;

Οι επιδράσεις στην ψυχική υγεία πολύ σημαντικές, γιατί προκαλούν σημαντική έκπτωση της λειτουργικότητας, ενώ είναι ιδιαίτερα συχνές, έτσι ώστε να συμβάλουν αρνητικά στην οικονομία των χωρών, που βρίσκονται σε ύφεση. Η ψυχική υγεία δεν είναι απλά η απουσία συγκεκριμένων ψυχιατρικών διαταραχών, αλλά περισσότερο συνδέεται με το γενικότερο αίσθημα ευεξίας και παραγωγικότητας του ατόμου. Το ψυχικά υγιές άτομο έχει συνείδηση των δυνατοτήτων του, μπορεί να διαχειρισθεί τις συνήθεις ψυχοπιεστικές καταστάσεις της ζωής του, να εργαστεί παραγωγικά και να συμμετάσχει στην λειτουργία της κοινότητάς του. Η καλή ψυχική υγεία είναι η βάση για την απόκτηση κοινωνικών δεξιοτήτων, ευελιξίας και ανθεκτικότητας (resilience), που είναι απαραίτητες για την διαχείριση του στρες, ενώ αποτελούν βασική προϋπόθεση για την σωστή λειτουργία της οικογένειας, της κοινότητας, της κοινωνίας. Οι διαταραχές στην ψυχική υγεία των πολιτών, σε περιόδους κρίσης, έχουν σοβαρές οικονομικές συνέπειες. Για παράδειγμα, στην Ευρωπαϊκή Ένωση έχουν υπολογιστεί στο επίπεδο του 3 – 4 % του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος, κυρίως λόγω μείωσης της παραγωγικότητας. Έτσι η καλή ψυχική υγεία των πολιτών είναι πολύ σημαντική για την οικονομική ανάπτυξη και ευημερία των χωρών.

16. Πώς επιδρά η κρίση στην ψυχική υγεία και την θνησιμότητα;

Η επισφαλής εργασία και η ανεργία, που οδηγούν στην φτώχεια και στον κοινωνικό αποκλεισμό, συνδέονται με αύξηση της κατανάλωσης αλκοόλ και καπνού, καθώς και άλλων εξαρτησιογόνων ουσιών. Οι συνθήκες αυτές οδηγούν σε αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας, της εγκληματικότητας, των αυτοκτονιών και των ανθρωποκτονιών. Παρατηρείται επίσης σημαντική αύξηση επεισοδίων κατάθλιψης και άλλων ψυχιατρικών και ψυχοσωματικών διαταραχών, που με την σειρά τους συνδέονται επίσης με αύξηση αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών και αυτοκτονικότητα. Μελέτες στη Βρετανία, κατά τις δεκαετίες του ΄70 και ’80, έδειξαν ότι οι άνεργοι είχαν ποσοστό θνησιμότητας 25% μεγαλύτερο σε σχέση με τους εργαζόμενους ισοδύναμης κοινωνικοοικονομικής ομάδας. Οι άνεργοι βιώνουν πιο συχνά ψυχικές διαταραχές, σε σύγκριση με τους εργαζόμενους (34% έναντι 16%), παρουσιάζοντας μεικτά συμπτώματα κατάθλιψης, άγχους, ψυχοσωματικών συμπτωμάτων και μειωμένη αυτοεκτίμηση. Σε Βρετανική μελέτη βρέθηκε επίσης ότι για κάθε αύξηση 1% στην ανεργία υπήρχε αύξηση 0,8% στις αυτοκτονίες, στις ηλικίες κάτω των 65 ετών, καθώς και αύξηση 0,8% στις ανθρωποκτονίες.

17. Τι έχει βρεθεί μέχρι σήμερα στην Ελλάδα;

Σε Ελληνικές μελέτες έχουν διαπιστωθεί συνοπτικά τα εξής:

• Τα χαρακτηριστικά της ανεργίας (2011) συνοψίζονται στα εξής: το ποσοστό ανεργίας των γυναικών (16,1%) είναι σημαντικά υψηλότερο από αυτό των ανδρών (9,7%). Όσον αφορά τις ηλικίες, το υψηλότερο ποσοστό παρατηρείται στους νέους ηλικίας 15-29 ετών. Ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης, το υψηλότερο ποσοστό ανεργίας παρατηρείται σε όσους δεν έχουν πάει καθόλου σχολείο, στους απόφοιτους ανώτερης τεχνολογικής επαγγελματικής εκπαίδευσης και σε όσους έχουν ολοκληρώσει μερικές τάξεις δημοτικού. Το χαμηλότερο ποσοστό παρατηρείται σε όσους έχουν διδακτορικό ή μεταπτυχιακό και στους πτυχιούχους της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.
• Οι τηλεφωνικές γραμμές ψυχολογικής στήριξης καταγράφουν αυξημένο αριθμό κλήσεων για ψυχολογικά προβλήματα σχετιζόμενα με την οικονομική κρίση. Τα στοιχεία της Γραμμής Βοήθειας εμφανίζουν τις ψυχολογικές επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης να πλήττουν περισσότερο τους άνδρες (65%) και την κατεξοχήν παραγωγική ηλικιακή ομάδα (30-45 ετών), άτομα δηλαδή που κατά κανόνα έχουν να αντιμετωπίσουν πολλαπλές οικονομικές υποχρεώσεις, καθώς και άτομα νεότερης ηλικίας (18-30 ετών), που βλέπουν με απαισιοδοξία τις μελλοντικές εργασιακές τους προοπτικές.
• Επηρεάζονται ιδιαίτερα οι επισκέψεις σε τακτικά εξωτερικά ιατρεία και τμήματα επειγόντων ψυχιατρικών κλινικών, οι αυτοκτονίες και οι απόπειρες αυτοκτονίας, οι ανθρωποκτονίες και ο αριθμός διαζυγίων. Ο αριθμός των αυτοκτονιών σχετίζεται με χαμηλότερο μέσο εισόδημα, ενώ η θνησιμότητα βρέθηκε χαμηλότερη σε άτομα με υψηλότερα εισοδήματα. Οι πιο φτωχοί εμφανίζουν σημαντικά μεγαλύτερο ποσοστό ψυχιατρικών διαταραχών. Συγκεκριμένα, άτομα χωρίς οικονομικά προβλήματα εμφάνισαν συχνότητα σοβαρής ψυχιατρικής συμπτωματολογίας σε ποσοστό περίπου 3% και κατάθλιψη σε ποσοστό 1% ενώ τα ποσοστά στα άτομα με πολλές οικονομικές δυσκολίες ήταν 22% και 12% αντίστοιχα. Σε σχέση με την απασχόληση, τη μικρότερη συχνότητα σοβαρής ψυχοπαθολογίας έχουν οι εργαζόμενοι, έστω και με μερική απασχόληση (50 % μικρότερη πιθανότητα σε σχέση με τους ανέργους).
• Η εγκληματικότητα έχει σημειώσει σημαντική αύξηση με τα ποσοστά των ανθρωποκτονιών και κλοπών να έχουν σχεδόν διπλασιαστεί στο διάστημα μεταξύ 2007 και 2009.
• Μία σημαντική αύξηση στις λοιμώξεις από το σύνδρομο ανοσολογικής ανεπάρκειας (ΗΙV) έλαβε χώρα στα τέλη του 2010.
• Αυξήθηκε σημαντικά η χρήση ηρωίνης και άλλων επικίνδυνων ναρκωτικών.
• Τα τελευταία χρόνια οι Έλληνες αποτελούν όλο και μεγαλύτερο ποσοστό όσων μετέχουν στα συσσίτια (περίπου 35-40%), ενώ οι περισσότεροι είναι πάνω από 50 ετών και κάτω από 70, βρίσκονται δηλαδή κοντά στην ηλικία της συνταξιοδότησης.
• Επίσης υπάρχει αρνητική επίπτωση της οικονομικής ύφεσης στην ψυχική υγεία των επαγγελματιών υγείας. Οι μειώσεις των δαπανών σε μισθούς και λειτουργικά έξοδα των νοσοκομείων λόγω περικοπών του κράτους οδηγούν σε πτώση της ποιότητας των υποδομών και υπηρεσιών. Αυτό σε ένα περιβάλλον εντατικοποίησης των επαγγελματικών απαιτήσεων έχει προκαλέσει πτώση του ηθικού και επαγγελματική εξουθένωση του προσωπικού.

18. Με ποιους παράγοντες συσχετίζεται η επίδραση της κρίσης στην υγεία των παιδιών;

Οι επιδράσεις των διαφόρων κρίσεων (μακρο- και μικροοικονομικών, φυσικών καταστροφών κλπ) στην υγεία των παιδιών είναι πολύ σημαντικές και συνδέονται με τους εξής παράγοντες:

• Την ταχεία σωματική, νοητική και ψυχοκοινωνική τους ανάπτυξη. Από την στιγμή της σύλληψης μέχρι την ολοκλήρωση της εφηβείας (η οποία, στην ψυχοκοινωνική της διάσταση, θεωρείται στην χώρα μας ότι πλησιάζει πλέον την ηλικία των 30 ετών), η βιολογική, συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη του ανήλικου ατόμου είναι σαφώς ταχύτερη από ότι στον ενήλικα.
• Την ποιότητα της γονεϊκής λειτουργίας. Η οικογένεια είναι η πρωταρχική κοινωνική ομάδα κάθε ανθρώπου, απαραίτητη για την επιβίωση και την ανάπτυξή του. Γονείς που βρίσκονται κάτω από σοβαρή οικονομική πίεση ή άλλου είδους κρίση (πχ συζυγική δυσλειτουργία) πιο συχνά αναπτύσσουν ψυχολογικά προβλήματα (κατάθλιψη, ανεξέλεγκτο άγχος) ή προβλήματα συμπεριφοράς (πχ κατάχρηση αλκοόλ ή άλλων επιβλαβών ουσιών), καταστάσεις που με την σειρά τους επιβαρύνουν την λειτουργία της οικογένειας. Επιπλέον, όταν οι γονείς αντιμετωπίζουν σοβαρές ψυχολογικές δυσκολίες ή έχουν εχθρικές σχέσεις μεταξύ τους μπορεί να φθάσουν να παραμελούν ή ακόμη και να εκμεταλλεύονται ή να κακοποιούν τα παιδιά τους. Οι καταστάσεις αυτές έχουν σοβαρές αρνητικές επιδράσεις στην βιολογική, γνωστική και ψυχοκοινωνική εξέλιξη των παιδιών. Τα παιδιά κινδυνεύουν να εγκαταλείψουν πρόωρα το σχολείο και το σπίτι, ή να αναπτύξουν αυτοκαταστροφικές ή αντικοινωνικές συμπεριφορές, που μπορεί να διαρκέσουν για όλη την ζωή τους.
• Την παρουσία κοινωνικών υποστηρικτικών συστημάτων. Αυτά μπορούν να είναι η ευρύτερη οικογένεια, το σχολείο, η κοινότητα, στην οποία ανήκει η οικογένεια. Σε φτωχότερες χώρες, όπου συνήθως δεν υπάρχουν επαρκείς κοινωνικές παροχές, οι πολίτες αξιοποιούν σε μεγαλύτερο ποσοστό άτυπα υποστηρικτικά συστήματα για να ανταπεξέλθουν σε οικονομικές ή άλλες κρίσεις. Ενώ περισσότερο ανεπτυγμένες χώρες διαθέτουν ισχυρότερα συστήματα κοινωνικής πρόνοιας για την υποστήριξη των πολιτών τους.

19. Πώς επηρεάζεται η παιδική θνησιμότητα;

Η παιδική θνησιμότητα σε περιόδους κρίσης ποικίλει σημαντικά ανάλογα με την οικονομία της χώρας. Στοιχεία από την τελευταία οικονομική κρίση στις Ηνωμένες Πολιτείες δείχνουν ότι η παιδική θνησιμότητα μειώνεται, πιθανώς λόγω αύξησης της φροντίδας που οι μητέρες δίνουν στα παιδιά τους. Αντίστοιχα ευρήματα υπήρξαν και σε παλαιότερες Σκανδιναβικές μελέτες. Αντίθετα οι κρίσεις σε αναπτυσσόμενες χώρες ή χώρες του τρίτου κόσμου δείχνουν σαφή αύξηση της βρεφικής και παιδικής θνησιμότητας (Ινδονησία, Περού κλπ).

20. Πώς επηρεάζεται η λειτουργικότητα των εμβρύων στην διάρκεια της εγκυμοσύνης;

Στην διάρκεια της εγκυμοσύνης χρειάζεται η μητέρα να είναι υγιής, να τρέφεται σωστά και να βρίσκεται σε καλή συναισθηματική κατάσταση. Ο υποσιτισμός της μητέρας βλάπτει την εγκεφαλική ανάπτυξη του εμβρύου, και μπορεί να έχει πολύ αρνητικές συνέπειες στην σωματική, νοητική και συναισθηματική του ανάπτυξη και υγεία, συχνά με μόνιμο χαρακτήρα. Επίσης η κατάθλιψη και το στρες της μητέρας έχουν συνδεθεί με χαμηλό βάρος γέννησης, τροποποιημένη απάντηση του παιδιού σε αγχογόνα ερεθίσματα, καθώς και αρνητική επίδραση στην ανάπτυξη και τις μελλοντικές μαθησιακές ικανότητες του παιδιού.

21. Πώς επιβαρύνει η κρίση την υγεία των παιδιών στην προσχολική ηλικία;

Τα δύο – τρία πρώτα χρόνια της ζωής είναι καθοριστικά για την σωματική, νοητική και ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού. Στην περίοδο αυτή ο εγκέφαλος συνεχίζει να αναπτύσσεται ταχύτατα όσον αφορά την δομή και την λειτουργία του, ενώ το βρέφος αναπτύσσει ισχυρό συναισθηματικό δεσμό με την μητέρα (ή το υποκατάστατό της), καθώς και, δευτερευόντως, με άλλα πρόσωπα που του παρέχουν φροντίδα. Η συγκινησιακή αυτή σύνδεση επιτρέπει στο παιδί να έχει καλύτερο αυτοέλεγχο, σιγουριά στον εαυτό του και να αναπτύσσει υγιέστερες κοινωνικές σχέσεις (οικογενειακές, φιλικές, συντροφικές κλπ) σε όλη την διάρκεια της ζωής του. Στην πραγματικότητα έχει διαπιστωθεί ότι η παροχή αγάπης και τρυφερότητας στα πρώτα χρόνια της ζωής του παιδιού είναι τα καλύτερα εφόδια για υγιέστερες κοινωνικές και συντροφικές σχέσεις σε όλη την διάρκεια της ζωής, καθώς και καλύτερη εκπαιδευτική, επαγγελματική και οικονομική εξέλιξη. Η καλή σωματική, γνωστική και ψυχοκοινωνική ανάπτυξη του παιδιού στην ηλικία αυτή συνδέεται με την επάρκεια της διατροφής του, την υγεία της μητέρας και την φροντίδα, την στοργή, καθώς και τα ερεθίσματα που δίνει στο παιδί, αλλά και την συνολική λειτουργία της οικογένειας. Ο υποσιτισμός του βρέφους μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο για το μέλλον του. Για παράδειγμα, η έλλειψη του ρετινοϊκού οξέος, παραγώγου της βιταμίνης Α, έχει αρνητική επίδραση στη νοητική ανάπτυξη, η έλλειψη των ω-3 λιπαρών οξέων σχετίζεται με μεγαλύτερη επίπτωση κατάθλιψης και χαμηλή ικανότητα εστίασης της προσοχής, ενώ η έλλειψη σιδήρου διαταράσσει τη διαδικασία της μυελίνωσης. Έχει βρεθεί επίσης ότι η κρίση σε οικονομικά ασθενέστερες χώρες έχει σαν συνέπεια αυξημένη βρεφική θνησιμότητα, αλλά και μικρότερη σωματική ανάπτυξη των παιδιών, ιδίως στις αγροτικές ή τις φτωχότερες γενικά οικογένειες. Επιπλέον μητέρες που βιώνουν έντονο στρες και κατάθλιψη μπορεί να τα παραμελούν (ή ακόμη και να τα κακοποιούν) τα παιδιά τους. Για παράδειγμα, μια μελέτη στον Ισημερινό στην διάρκεια της κρίσης του 1998 – 2000 έδειξε σημαντικές ελλείψεις στην ανάπτυξη του λεξιλογίου των παιδιών ηλικίας 6-11 και 18-29 μηνών, περίοδοι που ταυτίζονται με τα σημαντικότερα αναπτυξιακά άλματα της εγκεφαλική λειτουργία στην πρώτη παιδική ηλικία. Το καλό πάντως είναι ότι οι διαταραχές στην ηλικία αυτή είναι σχετικά εύκολα αναστρέψιμες, σε περίπτωση βελτίωσης των συνθηκών ζωής της οικογένειας (πχ με παροχή οικονομικής βοήθειας, συναισθηματικής υποστήριξης κλπ).

22. Ποιες είναι οι επιδράσεις της κρίσης σε παιδιά σχολικής ηλικίας;

Στην μέση παιδική ηλικία, που αντιστοιχεί γενικά στα σχολικά χρόνια, το παιδί αναπτύσσει την ικανότητα να μαθαίνει, να επεξεργάζεται με λογικό τρόπο τα προβλήματά του και να αναπτύσσει προσωπικές σχέσεις με συνομηλίκους και δασκάλους. Οι επιδεξιότητες αυτές παίζουν σημαντικό ρόλο στις σχολικές επιδόσεις του παιδιού, στην μελλοντική του επαγγελματική αποκατάσταση, καθώς και στην ικανότητά του να αναπτύσσει ικανοποιητικές διαπροσωπικές σχέσεις. Για την ικανοποιητική εξέλιξη των παιδιών στην περίοδο αυτή σημαντικοί παράγοντες είναι: 1) Η λειτουργία της οικογένειας και η ψυχική υγεία των γονιών∙ 2) η σημασία που αποδίδουν οι γονείς στην εκπαίδευση και στην παροχή ερεθισμάτων στο παιδί, και∙ 3) το σχολικό περιβάλλον και οι συνομήλικοι του παιδιού. Σε γενικές γραμμές δεν έχει διαπιστωθεί μείωση της σχολικής φοίτησης. Συγκεκριμένα, σε ισχυρές οικονομικά χώρες, οι γενικευμένες οικονομικές κρίσεις συνδέονται με αύξηση της σχολικής παρακολούθησης των παιδιών, ενώ σε χώρες του τρίτου κόσμου έχει παρατηρηθεί αρνητική επίδραση στην εκπαίδευση των παιδιών, γεγονός που ενισχύει τον φαύλο κύκλο της φτώχειας στις χώρες αυτές. Οι τρόποι με τους οποίους οι κρίσεις επηρεάζουν την εκπαίδευση είναι πολλοί: 1) Είναι δυνατόν να μειώνονται οι δημόσιες δαπάνες∙ 2) επηρεάζεται αρνητικά το οικογενειακό περιβάλλον, όπως προαναφέρθηκε∙ 3) είναι δυνατόν και οι εκπαιδευτικοί να αντιμετωπίζουν δυσκολίες, που μεταφέρουν στο σχολικό περιβάλλον, επηρεάζοντας αρνητικά την σχέση με τους μαθητές τους.

23. Ποιες είναι οι αρνητικές επιδράσεις της κρίσης στους εφήβους;

Η εφηβεία είναι η περίοδος μεγάλων αλλαγών, όπου ο νέος ή η νέα αποκτούν νέες φυσικές και κοινωνικές δεξιότητες, καθώς και ικανότητα για αφηρημένη σκέψη, για ηθική δέσμευση (αποκτούν σταδιακά τις δικές τους αξίες), αυτογνωσία, αποδοχή της σεξουαλικότητάς τους. Έτσι αναπτύσσουν σταδιακά την αίσθηση "ταυτότητας" (ποιος είμαι, πού πάω και γιατί) και θέτουν στόχους για την μελλοντική επαγγελματική τους δραστηριοποίηση. Οι σοβαρές βιολογικές και ψυχοκοινωνικές αλλαγές της εξελικτικής αυτής φάσης καθιστούν τους νέους ευάλωτους σε καταθλιπτικές και αγχώδεις διαταραχές, καθώς και εξαρτήσεις ή παραπτωματικές συμπεριφορές, που συχνά αναπτύσσονται κάτω από την επίδραση συνομηλίκων. Σε περιόδους κρίσης η επίδραση της οικογένειας, χωρίς να είναι αμελητέα, παίζει μικρότερο ρόλο για τον νέο σε σχέση με την ευρύτερη κοινωνία, στην οποίαν ανήκει. Παρόλα αυτά είναι δυνατόν ο έφηβος να βιώνει σαν "στίγμα" την οικονομική ανέχεια της οικογένειάς του, γεγονός που μπορεί να τον επιβαρύνει στην προσπάθειά του για κοινωνικοποίηση. Όσον αφορά την επίδραση της κρίσης στην εκπαίδευση, έχει διαπιστωθεί ότι γενικά δεν μειώνεται το ποσοστό φοίτησης των εφήβων, ούτε ότι οι νέοι αφήνουν το σχολείο για να εργαστούν και να βοηθήσουν την οικογένεια (αυτό μπορεί να συμβαίνει στην διάρκεια μικρότερης έκτασης κρίσεων - πχ ασθένεια ή θάνατος ενός γονέα - και κυρίως σε φτωχότερες χώρες). Η κυριότερες έρευνες όμως, σε σχέση με την επίδραση της οικονομικής κρίσης στην εφηβεία, έχουν εστιάσει στο θέμα της μετάβασης στην αγορά εργασίας. Η απόκτηση εργασίας για τους νέους αποτελεί σημαντικό παράγοντα στην διαδικασία της απόκτησης αυτοπεποίθησης, την ανάπτυξη αυτονομίας και αυτάρκειας, που αποτελούν βασικές προϋποθέσεις της ενηλικίωσης. Και δυστυχώς έχει επανειλημμένα βρεθεί ότι οι νέοι αντιμετωπίζουν το μεγαλύτερο ποσοστό ανεργίας σε περιόδους οικονομικής ύφεσης. Επιπλέον έχουν γίνει οι εξής διαπιστώσεις για τις εργασιακές συνθήκες των νεότερων σε περιόδους ύφεσης:

• Ενώ οι νεότεροι είναι αυτοί που απολύονται πρώτοι, είναι και οι πρώτοι που επαναπροσλαμβάνονται όταν υποχωρούν οι οικονομικές δυσκολίες.
• Η παρατεταμένη ανεργία έχει μακροχρόνιες αρνητικές συνέπειες για τους νέους, που είναι οι χαμηλότερες αμοιβές, περισσότερες αλλαγές εργασίας στο μέλλον, μεγαλύτερες περιόδους ανεργίας μετά το τέλος της ύφεσης, καθώς και χειρότερη βιολογική και ψυχική υγεία.
• Εξαιτίας κοινωνικά κατασκευασμένων ρόλων, τα δύο φύλα βιώνουν διαφορετικά την εργασία έξω από το σπίτι και τις συνθήκες ανεργίας. Κατ' αρχήν η ανεργία συνήθως είναι μεγαλύτερη στις γυναίκες. Δεύτερον οι νέοι εργαζόμενοι άνδρες παίρνουν μεγαλύτερη εκτίμηση και σεβασμό από τις οικογένειές τους, κάτι που κάνει την ανεργία γι' αυτούς πιο αβάσταχτη. Τέλος, δεδομένου ότι οι κοπέλες μένουν συχνότερα στο σπίτι σε περιόδους αυξημένης ανεργίας, αντιμετωπίζουν συχνότερα και τα προβλήματα που προέρχονται από άνεργους και καταθλιπτικούς γονείς τους (κυρίως πατέρες).

24. Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν θετικά την ψυχική υγεία σε περιόδους κρίσης;

Έχουν διαπιστωθεί οι εξής βοηθητικοί παράγοντες:

• Ενεργά προγράμματα ενίσχυσης της αγοράς εργασίας. Εδώ περιλαμβάνονται προγράμματα δημόσιας απασχόλησης, κατάρτιση των νέων για ένταξη στην αγορά, κατάρτιση ανέργων και ατόμων με ειδικές ανάγκες, καθώς και προγράμματα ψυχολογικής υποστήριξης των ανέργων και των οικογενειών τους.
• Προγράμματα οικογενειακής υποστήριξης, ώστε να ενισχύεται η συνοχή της οικογένειας και να αποφεύγονται η παραμέληση και τα κρούσματα ενδοοικογενειακής βίας. Τα προγράμματα ενίσχυσης της λειτουργίας της οικογένειας ή της υγείας των παιδιών έχει βρεθεί ότι είναι πολύ αποτελεσματικά, όταν γίνονται στο σχολικό περιβάλλον των παιδιών.
• Βελτίωση της πρόσβασης των ατόμων σε κίνδυνο στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας.
• Αύξηση της τιμής του αλκοόλ και έλεγχος της διακίνησής του.
• Προγράμματα διαχείρισης του χρέους. Οι κατάλληλες συμβουλές για την διαχείριση του χρέους βελτιώνουν την οικονομική κατάσταση των πολιτών και επιδρούν θετικά στην ψυχική τους υγεία.

25. Τι είδους συγκεκριμένες παρεμβάσεις χρειάζεται να γίνονται από την Πολιτεία για τον περιορισμό των αρνητικών συνεπειών της οικονομικής κρίσης στην υγεία των πολιτών;

• Η πρωτογενής παρέμβαση στο οικονομικό στρες αφορά στην προαγωγή της εργασίας και της οικονομικής υγείας μέσω προγραμμάτων οικονομικής επιμόρφωσης ή κρατικά επιδοτούμενων προγραμμάτων ανάπτυξης δεξιοτήτων. Στην θέση των απολύσεων, που είναι η πρώτη αντίδραση πολλών οργανισμών στην κρίση, εναλλακτικές στρατηγικές όπως μετακινήσεις θέσεων εργαζομένων, μείωση ωρών εργασίας ή άδειες άνευ αποδοχών, φαίνεται να γίνονται καλύτερα αποδεκτές από τους εργαζομένους. Παράλληλα χρειάζεται να επανεκπαιδεύονται οι απολυμένοι, αλλά και να δίνεται μεγάλη έμφαση στην κατάλληλη εκπαίδευση ή εκ νέου επαγγελματική κατάρτιση των νέων, για να έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα εισόδου στην αγορά εργασίας.
• Η δευτερογενής παρέμβαση αφορά την διαχείριση του στρες στις ομάδες υψηλού κινδύνου, για παράδειγμα με συμβουλευτικά προγράμματα οικονομικής διαχείρισης, ψυχολογική υποστήριξη και οικονομικές διευκολύνσεις ή φοροελαφρύνσεις. Κλειδί στο επίπεδο της δευτερογενούς πρόληψης αποτελεί η ενίσχυση αντιμετώπισης των συνήθων ψυχιατρικών διαταραχών στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας.
• Η τριτογενής παρέμβαση αφορά στην αποκατάσταση της οικονομικής υγείας των πληγέντων, για παράδειγμα με επιδόματα ανεργίας ή με ενεργά προγράμματα στήριξης της αγοράς εργασίας. Ο στόχος εδώ είναι η εξασφάλιση ενός ανεκτού επιπέδου διαβίωσης σε όλες τις οικογένειες, γεγονός που έχει βρεθεί ότι έχει θετικό οικονομικό αντίκτυπο στις χώρες που το επιτυγχάνουν. Δηλαδή οι χώρες που προστατεύουν ικανοποιητικά την διαβίωση και την υγεία των πολιτών τους δεν χάνουν, αλλά κερδίζουν τελικά χρήματα. Επιπλέον έχει βρεθεί ότι τα προγράμματα κοινωνικής πρόνοιας αποτελούν ζωτικό παράγοντα και για την πρόληψη των αυτοκτονιών σε περιόδους οικονομικής ύφεσης. Στην προσπάθεια αυτή βοηθάει και η οργάνωση άτυπων δικτύων κοινωνικής αλληλεγγύης, που υποστηρίζουν τους πιο αδύναμους.

26. Έχουν γίνει άλλες επισημάνσεις διεθνώς για την αντιμετώπιση των συνεπειών της κρίσης στην υγεία των πολιτών;

• Η UNICEF έχει επισημάνει ότι «τα προγράμματα του ΔΝΤ στερούν δικαιώματα από τους φτωχούς, συχνά κόβοντας τη χρηματοδότηση δικτύων κοινωνικής προστασίας, η οποία είναι απαραίτητη προκειμένου οι φτωχοί να έχουν εκπαίδευση, ιατρική φροντίδα και άλλα βασικά δημόσια αγαθά». Δεν υπάρχει καμία μελέτη για τις συνέπειες του δανεισμού από το ΔΝΤ στην υγεία, που να δείχνει θετικά αποτελέσματα. Για παράδειγμα, μία μελέτη για τη φυματίωση σε χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ βρήκε ότι σε χώρες που εκτέθηκαν στα προγράμματα του ΔΝΤ, οι οποίες βίωσαν μεγάλες περικοπές των δαπανών για την υγεία, αντιμετώπισαν αύξηση σχεδόν κατά 15% στην συχνότητα εμφάνισης, αλλά και στην θνησιμότητα από φυματίωση. Όταν οι χώρες έβγαιναν από το ΔΝΤ, τα ποσοστά της φυματίωσης έπεφταν περίπου κατά 31% ή επανέρχονταν στα επίπεδα που βρίσκονταν πριν την είσοδο στο ΔΝΤ. Οι ερευνητές βρήκαν επίσης ότι ο δανεισμός από άλλες πηγές, που δεν επέβαλαν τόσο αυστηρούς όρους, σχετιζόταν με χαμηλότερα ποσοστά θνησιμότητας από φυματίωση, ενώ υπήρχε ουδέτερη επίδραση στο σύστημα υγείας.

  Άλλο παράδειγμα είναι το εξής: Στην διάρκεια της τελευταίας Ασιατικής κρίσης υπήρξαν αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία και κυρίως στη θνησιμότητα για τους πληθυσμούς της Ινδονησίας και της Ταϊλάνδης. Στη Μαλαισία η οικονομική κρίση φάνηκε να έχει ελάχιστη μόνο επίπτωση στον τομέα της υγείας. Σχετικά με τις πολιτικές που ακολουθήθηκαν, η Ταϊλάνδη και η Ινδονησία δέχθηκαν τη βοήθεια του ΔΝΤ. Κύρια γραμμή πολιτικής αποτέλεσε η μεταρρύθμιση της οικονομίας, με ιδιαίτερη έμφαση στη δημοσιονομική πειθαρχεία και την αναδιάρθρωση του τραπεζικού τομέα. Επιπλέον, οι όροι που έθεσε το ΔΝΤ οδήγησαν σε έκπτωση της κοινωνικής πρόνοιας, σε μια εποχή όπου η αύξηση της ανεργίας και της υποαπασχόλησης ήταν δραματική. Από την άλλη, η Μαλαισία αρνήθηκε την παρέμβαση του ΔΝΤ και, μειώνοντας τα επιτόκια, κατόρθωσε να αποφύγει την πτώχευση και να ξεκινήσει μια επεκτατική δημοσιονομική πολιτική. Ο πολιτικός αυτός σχεδιασμός επέτρεψε στην οικονομία της να ανακάμψει από την ύφεση πολύ πιο γρήγορα.

• Οι κοινωνίες διαφέρουν στη διαθεσιμότητα κοινωνικής υποστήριξης. Βρέθηκε ότι σε περιόδους αντίστοιχων κρίσεων, ενώ τα ποσοστά θνησιμότητας στη Ρωσία αυξήθηκαν σημαντικά, στην Κούβα υπήρξαν ελάχιστες επιπτώσεις. Οι κουβανικές αρχές προσπάθησαν να διασφαλίσουν το σύστημα στα προ κρίσης επίπεδα όσο το δυνατό περισσότερο, βρίσκοντας τρόπους πρόληψης ή επαναπροσδιορισμού του πλεονάζοντος εργατικού δυναμικού. Αντίθετα, η ρωσική κυβέρνηση έλαβε λιγότερα προφυλακτικά μέτρα. Αντίστοιχες διαφορές παρατηρήθηκαν ανάμεσα σε χώρες της Βαλτικής και της Σκανδιναβίας. Σημειωτέον ότι σαν προστατευτικοί παράγοντες λειτουργούν και άτυπα δίκτυα κοινωνικής υποστήριξης, όπως οι φιλανθρωπικές οργανώσεις, η εκκλησία, η οικογένεια και οι φίλοι.

27. Τι θα μπορούσαμε να κάνουμε για να διαχειριστούμε την οικονομική κρίση σε προσωπικό επίπεδο ή να συμβάλουμε προσωπικά στην αντιμετώπισή της;

Αναφέρω εδώ κάποιες παρατηρήσεις, που προέκυψαν από την εργασία μου με άτομα που βρίσκονταν σε κρίση:

• Προκειμένου να μπορέσει μια κοινωνία να διαχειριστεί μια σοβαρή κρίση, χρειάζεται να στελεχώνεται από πολίτες ενεργούς - μαχητικούς, παραγωγικούς - δημιουργικούς, υπεύθυνους - έντιμους, αλληλέγγυους προς τους συμπολίτες τους.
• Εάν έχουμε εργασία, βελτιώνουμε με κάθε τρόπο την ποιότητα των προϊόντων που παράγουμε, ενώ ρυθμίζουμε την αμοιβή μας στο κατώτερο λογικό επίπεδο.
• Εάν εργαζόμαστε σε δημόσια ή κοινωνική υπηρεσία, βελτιώνουμε με κάθε τρόπο την ποιότητα των υπηρεσιών που προσφέρουμε στους συμπολίτες μας, εργαζόμενοι ακόμη και εθελοντικά στις υπηρεσίες μας. Με τον τρόπο αυτόν στηρίζουμε το κοινωνικό κράτος, το οποίο έτσι κι αλλιώς βάλλεται από παντού στην εποχή μας και κινδυνεύει με μεγάλη υποβάθμιση.
• Πληρώνουμε ανελλιπώς τους φόρους και τις ασφαλιστικές εισφορές μας (εφόσον έχουμε την δυνατότητα). Αν είμαστε ελεύθεροι επαγγελματίες, εκδίδουμε κανονικά τιμολόγια και δελτία παροχής υπηρεσιών. Χωρίς είσπραξη φόρων και εισφορών κανένα κράτος δεν μπορεί να οργανώσει κοινωνικές παροχές (στην Υγεία, την Παιδεία, την παροχή συντάξεων κλπ).
• Μειώνουμε τις καταναλωτικές δαπάνες μας. Συχνά ήταν παράλογα αυξημένες και δεν εξυπηρετούσαν ουσιαστικές ανάγκες. Αν έχουμε περίσσεια χρημάτων είναι ευκαιρία να συμβάλουμε στην λειτουργία κάποιου εθελοντικού (μη κερδοσκοπικού) οργανισμού για την ανακούφιση ασθενέστερων συμπολιτών μας από την κρίση.
• Αν ανήκουμε στους οικονομικά ισχυρούς, δεν επιδεικνύουμε τα υλικά αγαθά μας, διότι: 1) συχνά άθελά μας επιδεικνύουμε με τον τρόπο αυτό βαθύτερα (συγκινησιακά, αξιακά) ελλείμματα β) βάζουμε σε κίνδυνο την περιουσία μας, καθώς και την ασφάλεια της οικογένειάς μας, και∙ γ) βάζουμε σε δοκιμασία τις σχέσεις με κοντινούς μας ανθρώπους (φίλους, συγγενείς, συνεργάτες).
• Αν έχουμε την δυνατότητα να προσφέρουμε οικονομική βοήθεια, είναι προτιμότερο να την δώσουμε σαν αμοιβή εργασίας ή σαν δάνειο για να ξεκινήσει κάποιος εργασία. Όχι σαν ελεημοσύνη, γιατί η ελεημοσύνη δημιουργεί επαίτες, ενώ η εργασία δημιουργεί εργάτες.
• Εάν χάσουμε την εργασία μας, εργαζόμαστε εθελοντικά, ενώ παράλληλα με κάθε νόμιμο τρόπο αναζητούμε θέση αμειβόμενης εργασίας. Δεν μένουμε καθόλου άπραγοι, γιατί η αδράνεια δημιουργεί εθισμό.
• Εάν χρειαζόμαστε οικονομική υποστήριξη, την αναζητούμε οπουδήποτε υπάρχει (στο συγγενικό ή φιλικό μας περιβάλλον, σε φορείς του κράτους, της Κοινότητας, της Εκκλησίας, σε εθελοντικές οργανώσεις κλπ.), ενώ παράλληλα προσφέρουμε εθελοντική εργασία. Έτσι ουσιαστικά συμμετέχουμε σε διαδικασίες ανταλλακτικής οικονομίας και δεν δεχόμαστε ελεημοσύνη, που με πολλούς τρόπους συμβάλλει στην επιδείνωση της αυτό-υποτίμησης, της απάθειας και της απόσυρσης από τις διεργασίες της κοινωνίας.
• Δημιουργούμε τύπους ανταλλακτικής οικονομίας ή συμμετέχουμε σε αντίστοιχες δραστηριότητες.
• Αν το παιδί μας δεν έχει αμειβόμενη εργασία ή αν χάσει αυτήν που έχει, το στηρίζουμε οικονομικά απαιτώντας παράλληλα την τήρηση εκ μέρους του τριών αναγκαίων προϋποθέσεων: 1) να προσφέρει καθημερινά εθελοντική εργασία σε φορέα που θα επιλέξει (ακόμη και στην υπηρεσία από την οποία απολύθηκε), άρα να μη μείνει ούτε μια ημέρα άπραγο∙ β) να αναζητά διαρκώς και με κάθε δυνατό νόμιμο τρόπο νέα αμειβόμενη εργασία σε οποιοδήποτε μέρος του πλανήτη μας, και∙ γ) να συμμετέχει σε εκπαιδευτικές δραστηριότητες προκειμένου να βελτιώνει διαρκώς τα προσόντα του για εργασία.
• Συμμετέχουμε ενεργά – μαχητικά σε δίκτυα – ομάδες πολιτών, κοινωνικές – πολιτικές κινήσεις, κόμματα κλπ. με στόχο την βελτίωση των προσωπικών – κοινωνικών – οικονομικών – πολιτικών συνθηκών της ζωής μας. Προτιμούμε σχήματα που θέτουν συγκεκριμένους, σαφείς στόχους, με τους οποίους συμφωνούμε και την επιδίωξη των οποίων θεωρούμε εφικτή. Η συμμετοχή μας αυτή μπορεί να αφορά και δράσεις μέσω του διαδικτύου. Δεν αποσυρόμαστε.
• Ενημερωνόμαστε τακτικά, διαλέγοντας με μεγάλη προσοχή τις πηγές μας, για θέματα πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά, πνευματικά, καλλιτεχνικά. Με τον τρόπο αυτόν έχουμε την δυνατότητα να επιλέγουμε και τους τρόπους της κοινωνικής μας παρέμβασης, παραμένοντας έτσι ενεργοί πολίτες.
• Αναπτύσσουμε με κάθε δυνατό τρόπο σχέσεις με αλληλοϋποστήριξη – αλληλεγγύη και εντιμότητα με τον – την σύντροφό μας, τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς μας, τους συγγενείς, τους φίλους, τους συνεργάτες μας, καθώς και κάθε άνθρωπο, με τον οποίο θεωρούμε ότι αξίζει να διατηρούμε ουσιαστική επικοινωνία. Δεν παραλείπουμε να φροντίζουμε τα κατοικίδια ζώα μας. Τα ζώα ανταποδίδουν την λίγη φροντίδα που χρειάζονται με άνευ όρων αγάπη και ευγνωμοσύνη.
• Φροντίζουμε με κάθε τρόπο να αναπτύσσουμε την αισθητική πλευρά της ζωής μας με κατάλληλες ασχολίες (καλλιτεχνικές, πνευματικές, εκπαιδευτικές, αθλητικές – με χόμπι, με παρέες, φιλίες κλπ.). Φροντίζουμε με την μεγαλύτερη δυνατή επιμέλεια τον προσωπικό μας χώρο, την προσωπική μας εμφάνιση, το σώμα μας, το πνεύμα μας, την υγεία μας. Οι ασχολίες αυτές συμβάλουν θετικά στην διατήρηση της ενεργητικότητας και της αισιοδοξίας, που είναι απαραίτητες για την διαχείριση κάθε κρίσιμης κατάστασης.

27. Ποιες πηγές θα μου χρησίμευαν, αν ήθελα να μελετήσω εκτενέστερα το ζήτημα;

• Οικονομική κρίση. Αιτίες και αποτελέσματα.
  http://el.wikibooks.org/wiki/οικονομική_κρίση._αιτίεσ_και_αποτελέσματα/.
• Θεωρίες της κρίσης – Προοπτική.
  http://heltios-crisis.blogspot.gr/2010/10/blog-post.html.
• Το σύνδρομο της εργασιακής εξουθένωσης (Burn – out).
  http://www.e-psychology.gr/work-psychology/654-burn-out-meramveliotaki-simon-psychologos.html.
• Definition and types of shocks and coping strategies. Technical Workshop on Monitoring Household Coping Strategies during Complex Crises", Sommerset Millennium Hotel, March 21, 2011.
  http://www.pep-net.org/sites/pep-net.org/files/typo3doc/pdf/CBMS_country_proj_profiles/Philippines/poverty_maps/Coping/Session2_Shocks_Coping_To_Monitor.pdf.
• Γιωτάκος Ο. Οικονομική κρίση και ψυχική υγεία. Ψυχιατρική 2010, 21:195–204.
  http://www.betamedarts.gr/files/2012061382239Binder3.pdf.
• Ευθυμίου Κ., Αργαλιά Ε., Κασκαμπά Ε., Μακρή Α.: Οικονομική κρίση και ψυχική υγεία. Τι γνωρίζουμε για την σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα; Εγκέφαλος, 50, 22-30, 2013.
  http://www.encephalos.gr/pdf/50-1-02g.pdf.
• Μαλλιαρού Μ., Σαράφης Π.: Οικονομική κρίση. Τρόπος επίδρασης στην υγεία των πολιτών και στα συστήματα υγείας. Το Βήμα του Ασκληπιού, 11 (τεύχος 2), 202 – 212, 2012.
  http://www.vima-asklipiou.gr/volumes/issues/2012/issue_2/issue_2_2012.html.
• Μπούρας Γ., Λύκουρας Λ.: Η οικονομική κρίση και οι επιπτώσεις της στη ψυχική υγεία. Εγκέφαλος, 48, 54-61, 2011.
  http://www.encephalos.gr/48-2-02g.htm.
• Γιωτάκος Ο., Καράμπελας Δ., Καυκάς Α.: Επίπτωση της οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία στην Ελλάδα. Ψυχιατρική, 22 (2), 2011.
  http://www.psych.gr/documents/psychiatry/22.2-GR-2011-109.pdf.
• Wahlbeck K., McDaid D.: Actions to alleviate the mental health impact of the economic crisis. World Psychiatry, 11:139-145, 2012.
  http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3449359/.
• World Health Organization: Impact of economic crises on mental health, 2011.
  http://www.euro.who.int/en/health-topics/noncommunicable-diseases/mental-health/publications/2011/impact-of-economic-crises-on-mental-health.
• Wahlbeck Κ. and Awolin Μ.: The Impact of Economic Crises on the Risk of Depression and Suicide: A Literature Review.
  https://www.thl.fi/documents/189940/257523/Impact_economic_crisis%2030-11-09.pdf
• Καραΐσκου Α., Μαλλιαρού Μ., Σαράφης Π.: Οικονομική κρίση: Επίδραση στην υγεία των πολιτών και επιπτώσεις στα Συστήματα Υγείας. Διεπιστημονική Φροντίδα Υγείας, Τόμος 4,Τεύχος 2, 49-54, 2012.
  http://www.inhealthcare.gr/article/el/oikonomiki-krisi-epidrasi-stin-ugeia-ton-politon-kai-epiptoseis-sta-sustimata-ugeias.
• Μπούτσιου Στ., Σαράφης Π.: Νοτιοευρωπαϊκό μοντέλο κράτους πρόνοιας και οικονομική κρίση. Διεπιστημονική Φροντίδα Υγείας, Τόμος 5,Τεύχος 4, 147-161, 2013.
  http://inhealthcare.gr/article/el/notioeuropaiko-montelo-kratous-pronoias-kai-oikonomiki-krisi.
• European Parliament, Directorate General for Internal Policies: Mental Health in Times of Economic Crisis, Brussels, 19 June 2012 (workshop).
  http://www.sante.public.lu/publications/rester-bonne-sante/sante-mentale/mental-health-times-economic-crisis/mental-health-times-economic-crisis.pdf. 1
• European Public Health Alliance: EPHA Report on the impact of the crisis on the population mental health, October 2012.
  http://www.epha.org/spip.php?article5530.
• Lundberg M.and Wuermli A.,editors: Children and Youth in Crisis Protecting and Promoting Human Development in Times of Economic Shocks. The World Bank, Washington D.C., 2012.
  https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/9374/702600PUB0EPI0067902B09780821395479.pdf?sequence=1.
• International Medical Corps: Addressing Mental Health in Humanitarian Crises,
  http://internationalmedicalcorps.org/document.doc?id=194.
• Βενιέρης Δ.: Κρίση Οικονομίας , Απορρύθμιση Κοινωνικής Πολιτικής : Η Νέα «Μικροελληνική » Καταστροφή 2010-2011, Eπιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 134-135, Α´- Β´ 2011, 101-131.
  http://www.grsr.gr/index.php/ekke/article/download/32/33.pdf.