Η κριση σαν στοιχειο εξελιξης του ατομου, της οικογενειας, της κοινωνιας

• Τι εννοούμε με τον όρο «κρίση»;

  Στην αρχαία Ελληνική γλώσσα ο όρος “κρίσις” σχετίζεται με την διακριτική ικανότητα, την ικανότητα δηλαδή να βλέπει κάποιος καθαρά, να ξεχωρίζει ένα πράγμα από ένα άλλο ή να το χωρίζει στα στοιχειώδη μέρη του. Σχετίζεται επίσης με την διαδικασία του σχηματισμού γνώμης ή της λήψης απόφασης για ένα ζήτημα. Υπάρχουν πολλές αναφορές του όρου στην αρχαία Ελληνική γραμματεία, ο σύγχρονος όμως ορισμός στηρίζεται στην Ιπποκρατική χρήση της έννοιας προκειμένου να περιγραφεί το κρίσιμο στάδιο μιας νόσου, το σημείο δηλαδή στο οποίο θα φανεί αν η νόσος θα εξελιχθεί στην κατεύθυνση της ίασης ή της κατάληξης του ασθενούς. Η χρήση αυτή σταδιακά κατέληξε να ταυτίζεται με την έννοια της ασθένειας καθεαυτής.

  Ο διεθνής ορισμός της «κρίσης», που έχει ενσωματωθεί και στην γλώσσα μας, είναι ένα γεγονός που οδηγεί ή αναμένεται να οδηγήσει σε μια ασταθή και επικίνδυνη κατάσταση, και που αφορά ένα άτομο ή μια ευρύτερη ομάδα – οικογένεια, κοινότητα, κοινωνία – είτε ακόμη ένα οικοσύστημα κλπ. Το άτομο, η ομάδα ή, γενικότερα, ο ζωντανός οργανισμός, που βρίσκεται σε κρίση, βρίσκεται αιφνίδια στην ανάγκη να αλλάξει τον τρόπο της λειτουργίας του, αφού βιώνει την παρεμπόδιση της ομαλής εξέλιξης μιας διεργασίας, απαραίτητης για την διατήρηση της σταθερότητάς του.

• Τι είδη κρίσης υπάρχουν;

  Καταρχήν η κρίση αφορά ζωντανούς οργανισμούς: Άτομο, οικογένεια, κοινωνία, χώρα, ένα οικοσύστημα κλπ. Μπορεί να οφείλεται σε προβλήματα διαπροσωπικά, υγείας, φυσικά, κοινωνικά, οικονομικά, πολιτικά, περιβαλλοντικά.

  Στην παρουσίαση αυτή θα ασχοληθούμε με τις κρίσεις, όπως τις βιώνουμε στην προσωπική και οικογενειακή μας ζωή.

• Είναι πράγματι αξιοποιήσιμες οι κρίσεις;

  Οι κρίσεις είναι φαινόμενα, που μας υποχρεώνουν να αλλάξουμε τον τρόπο της ζωής μας, προκειμένου να προσαρμοστούμε στα νέα δεδομένα που δημιουργούν. Συχνά αποτελούν φυσιολογικά φαινόμενα στην διαδικασία της προσωπικής ή οικογενειακής μας εξέλιξης.

  Εφόσον οι κρίσεις έτσι κι αλλιώς επιβάλλουν αλλαγές, μπορούμε να τις θεωρήσουμε σαν ευκαιρία να αναπτύξουμε καλύτερη προσαρμογή, αλλά και να προσδώσουμε ουσιαστικότερο περιεχόμενο στην ζωή μας.

• Πώς μπορούμε να μελετήσουμε τις κρίσεις;

  Ένας τρόπος να μελετήσουμε τις κρίσεις είναι να τις συνδέσουμε με άλλες έννοιες, που συνήθως αποτελούν είτε αίτια, είτε συνέπειες κρίσεων. Οι έννοιες αυτές είναι:

  α. Οι φάσεις εξέλιξης του Ατόμου και της Οικογένειας.

  β. Η διεργασία του πένθους.

  γ. Το ψυχικό τραύμα και η μετατραυματική διαταραχή.

  γ. Η ψυχική ανθεκτικότητα (resilience).

  δ. Το διαζύγιο σαν παράδειγμα οδυνηρού αποχωρισμού.

  ε. Η ανεργία και η φτώχεια.

• Πώς συνδέονται οι εξελικτικές φάσεις ατόμων και οικογενειών με την έννοια της κρίσης;

  Η μετάβαση από μια εξελικτική φάση στην επόμενη, αφενός αποτελεί διαδικασία, που συνεπάγεται συχνά ριζική αλλαγή τρόπου ζωής. Το πιο συγκλονιστικό παράδειγμα τέτοιας μετάβασης αποτελεί το γεγονός της γέννησης. Η γέννηση ενός ανθρώπου είναι ένα ιδιαίτερα βίαιο και επικίνδυνο γεγονός, προκαλεί μεγάλη αναστάτωση στο ίδιο το νεογέννητο, την μητέρα του, και στην συνέχεια στην καθημερινότητα και στις σχέσεις των γονιών μεταξύ τους και με τις οικογένειες καταγωγής τους κλπ. Και βέβαια, εφόσον οι εμπλεκόμενοι στο γεγονός καταφέρουν να επιβιώσουν, τους περιμένει ένας ριζικά διαφορετικός τρόπος ζωής από το παρελθόν, με πολλές νέες ευκαιρίες για αξιοποίηση.

  Άλλες κρίσιμες εξελικτικές αλλαγές στην ζωή των ανθρώπων και των οικογενειών είναι η διαδικασία της ενηλικίωσης, η αποπαίδωση, ο θάνατος του ενός από τους δύο συντρόφους κλπ. Περισσότερες πληροφορίες για τις φάσεις εξέλιξης των ατόμων, των ζευγαριών και των οικογενειών υπάρχουν σε άλλα κείμενα της παρούσης σελίδας (http://www.imsigalas.gr/k0201.php, http://www.imsigalas.gr/k0202.php, http://www.imsigalas.gr/k0302.php), καθώς και στις βιβλιογραφικές παραπομπές. Πάντως, όσο πιο ολοκληρωμένα έχει επεξεργαστεί κάποιος τα θέματα που σχετίζονται με την παρούσα εξελικτική του φάση, τόσο ευκολότερα και πιο ανώδυνα θα εισέλθει στην επόμενη. Δηλαδή, αν κάποιος έχει δομήσει μια γερή «ενήλικη ταυτότητα», τότε είναι περισσότερο πιθανό να δημιουργήσει μια σταθερή και ικανοποιητική συντροφική σχέση. Και, αν οι σύντροφοι έχουν καταφέρει να χτίσουν μια γερή «ταυτότητα ζεύγους», τότε πιθανώς θα δημιουργήσουν μια πιο αρμονική και λειτουργική οικογένεια.

• Ποιος είναι ο ορισμός του «πένθους»;

  Το πένθος είναι η φυσιολογική συγκινησιακή διεργασία, μέσω της οποίας επεξεργαζόμαστε τις ψυχολογικές συνέπειες μιας σημαντικής απώλειας και προσαρμοζόμαστε σταδιακά στις νέες συνθήκες, που προκύπτουν για την ζωή μας, μετά από αυτήν. Απώλειες, που μπορούν να οδηγήσουν στην διαδικασία του πένθους, είναι ο θάνατος ή ο αποχωρισμός από ένα αγαπημένο μας πρόσωπο, το διαζύγιο, η απώλεια της εργασίας ή η συνταξιοδότηση, η απομάκρυνση των παιδιών από το πατρικό σπίτι, η διακοπή μιας κύησης κλπ.

• Πώς μπορούμε να περιγράψουμε την διεργασία του πένθους;

  Εφόσον είναι διεργασία, το πένθος έχει εξελικτικές φάσεις. Αυτές έχουν περιγραφεί ως εξής: α) Άρνηση και σοκ (“δεν είναι δυνατόν να συμβαίνει αυτό σε μένα!”). Στην φάση αυτή οι συναισθηματικές αντιδράσεις μπλοκάρονται, αφού ακόμη η νέα πραγματικότητα είναι αβάσταχτη. β) Θυμός και διαπραγμάτευση (“γιατί συμβαίνει αυτό σε μένα; Δεν μπορεί, κάποιος θα φταίει γι' αυτό”). Στην φάση αυτή αναζητούμε τον ένοχο, αλλά συχνά βιώνουμε και οι ίδιοι ενοχή (τα μικρά παιδιά σχεδόν πάντοτε νιώθουν ότι φταίνε αυτά, όταν συμβαίνει κάτι κακό στην οικογένειά τους και πρέπει να το γνωρίζουμε αυτό για να τα ανακουφίζουμε από αυτή την αδικαιολόγητη ενοχή). γ) Θλίψη, κατάθλιψη (“δεν έχω κουράγιο να κάνω τίποτα”). Νιώθουμε λύπη και απόγνωση, γιατί πλέον συνειδητοποιούμε ότι η απώλεια είναι αμετάκλητη, νιώθουμε κούραση, έχουμε αϋπνία, δεν έχουμε όρεξη να φάμε, συχνά νιώθουμε και εδώ ενοχή. δ) Αποδοχή και αναδιοργάνωση. Η εποχή της συμφιλίωσης με την νέα πραγματικότητα. Η εποχή της ανάπτυξης νέων σημαντικών σχέσεων.

• Πώς μπορούμε να βοηθηθούμε, ώστε να βιώσουμε ένα πένθος λιγότερο οδυνηρά και πιο ολοκληρωμένα;

  Είναι καλό να μιλάμε. Να μη κρατάμε τα συναισθήματα για τον εαυτό μας. Οι φίλοι στην περίοδο αυτή (και σε κάθε περίοδο) είναι πολύτιμοι. Μπορούμε και να γράφουμε τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας. Είναι καλό να φροντίζουμε την δουλειά μας (να δίνουμε την μεγαλύτερη σημασία στην ποιότητα), τις σχέσεις μας, το σώμα μας (να ασκούμαστε ελαφρά), την υγεία μας, την διατροφή, τον ύπνο, την ψυχαγωγία μας. Ας μην εκδικούμαστε την περίοδο αυτή, ας συγχωρούμε και ας φροντίζουμε, και τότε θα ξαναβρούμε τον δρόμο προς την χαρά πιο γρήγορα και πιο ολοκληρωμένα.

  Εάν το πένθος μας γίνεται αφόρητο, τότε είναι χρήσιμο να ζητήσουμε εξειδικευμένη ψυχιατρική ή ψυχολογική υποστήριξη.

• Τι εννοούμε με τον όρο «ψυχική ανθεκτικότητα»;

  Η ψυχική ανθεκτικότητα αναφέρεται σε μια δυναμική διαδικασία η οποία ενέχει τη θετική προσαρμογή στο πλαίσιο σημαντικών αντιξοοτήτων. Η ανθεκτικότητα στις δύσκολες συνθήκες και η ικανότητα διατήρησης της ψυχικής μας ισορροπίας σε αυτές, εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες: Την ιδιοσυγκρασία, την προσωπικότητα, την εκπαίδευσή μας, το είδος των υποστηρικτικών σχέσεων που βιώνουμε στην διάρκεια της κρίσης, το είδος της οργανωμένης φροντίδας που μας παρέχεται κλπ.

• Τι είναι το «ψυχικό τραύμα»;

  Με τον όρο «ψυχικό τραύμα» εννοούμε την ψυχολογική αντίδραση σε ένα ιδιαίτερα ψυχοπιεστικό (στρεσσογόνο) γεγονός. Έντονο στρες μπορεί να προκαλέσουν γεγονότα που απειλούν την ασφάλεια ή την σωματική ακεραιότητά μας, ή των κοντινών μας προσώπων, όπως ένας αιφνίδιος τραυματισμός, μια εγκληματική η πολεμική ενέργεια, μια αρρώστια κλπ. Μπορεί όμως να προκληθεί και από ένα διαζύγιο, τον αποχωρισμό από αγαπητό μας πρόσωπο, την διάγνωση μιας σοβαρής ασθένειας, την αιφνίδια μεταβολή της κοινωνικο – οικονομικής μας κατάστασης λόγω ανεργίας κλπ.

  Αμέσως μετά από ένα έντονο σωματικό ή ψυχικό στρες αναπτύσσουμε συχνά μια οξεία και παροδική «αντίδραση στο στρες», που χαρακτηρίζεται από θόλωση της συνείδησης, στένωση της προσοχής, δυσκολία αντίληψης των ερεθισμάτων, άγχος ή σημεία πανικού (ταχυκαρδία, ιδρώτες, κοκκίνισμα του προσώπου κλπ.). Τελικά μπορεί να παρατηρηθεί ακόμη και αμνησία του γεγονότος.

• Πότε αναπτύσσεται «μετατραυματική διαταραχή»;

  Η μετατραυματική διαταραχή, ή «διαταραχή στρες μετά από ψυχοτραυματική εμπειρία, αναπτύσσεται όταν το τραυματικό γεγονός είναι ισχυρότερο από την ψυχική μας ανθεκτικότητα, τουλάχιστον για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα. Τότε βιώνουμε επεισόδια επανειλημμένης αναβίωσης του γεγονότων με την μορφή αναμνήσεων ή εφιαλτών, συγκινησιακό «μούδιασμα», αποστασιοποίηση από σχέσεις, απάθεια, ακόμα και σε ευχάριστα γεγονότα, φόβο, υπερένταση, αϋπνία, άγχος, κατάθλιψη. Η διαταραχή αυτή μπορεί να διαρκέσει αρκετούς μήνες ή ακόμη και χρόνια σε ορισμένες σοβαρές περιπτώσεις.

• Πώς μπορούμε να βοηθηθούμε, αν αδυνατούμε να διαχειριστούμε τις συνέπειες ενός ιδιαίτερα ψυχοτραυματικού γεγονότος;

  Ισχύουν όσα αναφέραμε για την διαχείριση του πένθους. Η εξειδικευμένη ψυχιατρική ή ψυχολογική βοήθεια, μπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιμη, μετά από αφόρητες τραυματικές καταστάσεις.

• Γιατί αναφέρουμε το διαζύγιο στις έννοιες που σχετίζονται με την «κρίση»;

  Το διαζύγιο αποτελεί μια, εντός εισαγωγικών, εξελικτική φάση στην ζωή της οικογένειας, αποτελεί δηλαδή το τέλος της. Αποτελεί επίσης έναν, συνήθως ιδιαίτερα τραυματικό, αποχωρισμό για τα μέλη της. Έτσι, σαν γεγονός, εμπεριέχει όλες τις σχετικές με την κρίση έννοιες, που προαναφέρθηκαν. Ας το προσεγγίσουμε σαν ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα προσωπικής και οικογενειακής κρίσης.

• Τι ερευνητικά δεδομένα υπάρχουν για τις συνέπειες του διαζυγίου στην ζωή των μελών της οικογένειας;

  Έχουν γίνει πολλές μακροχρόνιες έρευνες. Μπορούμε να συνοψίσουμε τα βασικά αποτελέσματα ως εξής:

  α) Φαίνεται ότι υπάρχουν αρκετές άμεσες αρνητικές συνέπειες σχεδόν για όλους, όσους βιώνουν ένα διαζύγιο. Τόσο τα παιδιά, όσο και οι γονείς εμφανίζουν μεγαλύτερη δυσκολία να υπηρετήσουν τους ρόλους τους, συγκινησιακές δυσκολίες και διαταραχές συμπεριφοράς. Επιπλέον τα παιδιά των χωρισμένων οικογενειών έχουν έντονα επώδυνα συναισθήματα και αναμνήσεις για πολύ καιρό μετά το διαζύγιο των γονιών τους.

  β) Αλλά μετά από ένα έως δύο χρόνια, τα περισσότερα μέλη των χωρισμένων οικογενειών είναι καλά και δεν διακρίνονται από μέλη οικογενειών που δεν έχουν βιώσει διαζύγιο με κριτήρια λειτουργικότητας, συμπτωματολογίας ή ευτυχίας. Τα περισσότερα μέλη των χωρισμένων οικογενειών δεν υποφέρουν από κατάθλιψη, άγχος και σχολικές ή εργασιακές δυσκολίες.

  γ) Η συχνότητα των προβλημάτων σε παιδιά και ενήλικες χωρισμένων οικογενειών παραμένει ελαφρά υψηλότερη στην πορεία του χρόνου, σε σχέση με μέλη μη χωρισμένων οικογενειών.

  δ) Δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι τα μέλη οικογενειών, που βίωσαν διαζύγιο, είναι μακροπρόθεσμα σε χειρότερη κατάσταση από μέλη οικογενειών που διατηρούν έναν δυστυχισμένο γάμο. Αλλά το υψηλό επίπεδο σύγκρουσης στον γάμο είναι σημαντικός παράγων κινδύνου (και για μερικούς ερευνητές ο σπουδαιότερος), για παιδιά είτε χωρισμένων, είτε μη χωρισμένων γονέων.

• Εν τέλει ποιοι είναι οι σημαντικότεροι επιβαρυντικοί παράγοντες για την ψυχική υγεία και εξέλιξη των παιδιών μετά από ένα διαζύγιο;

  Ο σημαντικότερος επιβαρυντικός παράγων για όλα τα μέλη της οικογένειας, και ιδιαίτερα για τα παιδιά, είναι η έλλειψη σεβασμού και εμπιστοσύνης ανάμεσα στους γονείς, το μίσος και η φιλοπόλεμη διάθεση, η περιφρόνηση και η διαρκής επικριτικότητα. Εφόσον επικρατούν αυτά τα χαρακτηριστικά στην ζωή μιας οικογένειας, τότε θα υπάρξουν αρνητικές συνέπειες στην υγεία όλων των μελών, είτε συνεχίσουν να συζούν, είτε χωρίσουν και παραμείνουν σε διαμάχη. Γιατί είναι γνωστό ότι πολλά ζευγάρια αποφασίζουν να χωρίσουν, αφού διαπιστώνουν ότι αδυνατούν να συνεχίσουν να συζούν, αλλά παραμένουν προσκολλημένοι μεταξύ τους συχνά με συναισθήματα συνεχούς εχθρότητας.

  Φαίνεται συνεπώς ότι η ευτυχία των παιδιών σχετίζεται λιγότερο με το γεγονός του διαζυγίου και περισσότερο με την φύση της οικογενειακής ζωής – εάν είναι βασικά σταθερή, ήρεμη, και χωρίς ανοιχτή σύγκρουση και συγκινησιακό τέλμα, ή αν υπάρχουν συνεχείς καυγάδες, άγχος και κατάθλιψη. Είναι πολύ πιθανόν ότι τα παιδιά χωρισμένων γονιών, που μεγαλώνουν σε ένα ειρηνικό, σταθερό, οικονομικά ασφαλές περιβάλλον, μπορεί να είναι καλύτερα από παιδιά που ζουν με γονείς, που δεν χωρίζουν, αλλά συγκρούονται συνεχώς.

• Πώς μπορεί κάποιος να διαχειριστεί αποτελεσματικά τις συνέπειες ενός διαζυγίου;

  Χρειάζεται οι δύο πρώην σύζυγοι:

  Να καταφέρουν να επεξεργαστούν το πένθος, στο οποίο αναπόφευκτα εισέρχονται με τον χωρισμό, δηλαδή να επεξεργαστούν και να ξεπεράσουν σταδιακά την άρνηση του γεγονότος, τον θυμό, την αίσθηση προδοσίας, την ενοχή, την εχθρότητα, που φυσιολογικά θα παρουσιαστούν στην διάρκεια της πρώτης περιόδου του χωρισμού…

  Να μπορέσουν σταδιακά να διατηρήσουν το ενδιαφέρον για εργασία, να αναπτύξουν νέες φιλίες ή να ξαναζωντανέψουν τις παλιές, να ξαναβρούν δηλαδή την όρεξη και τον ενθουσιασμό για ζωή και δημιουργικότητα…

  Να βρουν την δύναμη με τον καιρό να συγχωρήσουν ο ένας τον άλλον για παλιές προδοσίες και άλλες «αμαρτίες»...

  Ώστε να συμφιλιωθεί σταδιακά ο καθένας με την νέα του ζωή, να βγει από την κρίση δυνατότερος και σοφότερος, να περάσει σε φάση προσωπικής αναδιοργάνωσης και να μπορεί να συνεργάζεται με ικανοποιητικά τον άλλον για την φροντίδα των παιδιών τους. Επιπλέον οι συνέπειες του διαζυγίου (όπως και των περισσότερων οικογενειακών κρίσεων) στα παιδιά, σχετίζονται άμεσα με τον τρόπο που διαχειρίζονται το γεγονός οι γονείς τους.

• Προφανώς άλλο παράδειγμα σοβαρής κρίσης αποτελούν τα θέματα της υγείας.

  Προφανώς. Ειδικά όταν έρχεται η ώρα να βιώσει κάποιος τις συνέπειες μιας σοβαρής ασθένειας. Κάθε σοβαρή ασθένεια αποτελεί ψυχοσωματική κρίση, αφού έχει, εκτός από τις επιπτώσεις στην οργανική υγεία του ασθενούς, και επιπτώσεις στην διάθεση του ίδιου και των κοντινών του προσώπων, στην λειτουργία της οικογένειας, και τελικά στην ψυχική υγεία, όχι μόνον του ασθενούς, αλλά και των μελών της οικογένειάς του.

• Τι εννοούμε με τον όρο «Οικονομική κρίση»;

  Οικονομική κρίση είναι η διαρκής και αισθητή μείωση της οικονομικής δραστηριότητας και ικανότητας ενός ατόμου ή μιας κοινωνικής ομάδας (οικογένειας, κοινότητας, χώρας κλπ.). Κάθε οικονομική κρίση ξεκινάει από μια δυσαναλογία ανάμεσα στον βαθμό παραγωγής και ζήτησης προϊόντων. Αν η παραγωγή δεν εξισορροπείται από την κατανάλωση, τότε οι επιχειρήσεις μειώνουν τον κύκλο των εργασιών τους, άρα χρειάζονται λιγότερο προσωπικό, λιγότερες πρώτες ύλες, λιγότερα μεταφορικά μέσα. Αυτό έχει σαν συνέπεια μείωση των μισθών και ανεργία, που επιδεινώνουν περισσότερο την καταναλωτική δυνατότητα του πληθυσμού, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος και η κρίση να επιδεινώνεται.

  Σημειωτέον ότι περισσότερα στοιχεία για την φύση των οικονομικών κρίσεων υπάρχουν σε άλλη ανάρτηση της παρούσας ιστοσελίδας (http://www.imsigalas.gr/k0401.php).

• Ποιες είναι οι κυριότερες συνέπειες των οικονομικών κρίσεων στην ζωή μας;

  Η οικονομική κρίση επηρεάζει αρνητικά την ζωή μας κυρίως επιβαρύνοντας τις συνθήκες εργασίας και τις κοινωνικές παροχές.

• Πώς επιβαρύνει η οικονομική κρίση τις συνθήκες εργασίας;

  Η οικονομική κρίση επηρεάζει αρνητικά τις συνθήκες εργασίας με τους εξής τρόπους:

  1. Εργασιακή ανασφάλεια. Οι εργαζόμενοι βιώνουν αυξημένο άγχος εξαιτίας του φόβου της απόλυσης ή της μείωσης του μισθού, σε συνδυασμό με πιθανές αυξημένες απαιτήσεις για παραγωγή έργου εκ μέρους των εργοδοτών. Έτσι βρίσκονται σε κίνδυνο:

  2. Εργασιακής εξουθένωσης. Πρόκειται για μια εμπειρία μακροχρόνιας σωματικής, συναισθηματικής και πνευματικής εξάντλησης η οποία προκαλείται από υπερβολικό και χρόνιο στρες στον χώρο της εργασίας. Η εργασιακή εξουθένωση συχνά συνδυάζεται και με αμφιβολίες σχετικά με την επάρκεια του εργαζομένου με την αξία της εργασίας του.

  3. Μειώσεις μισθών, που συχνά συνδυάζονται με αυξημένες δανειακές υποχρεώσεις των οικογενειών, καθώς και αύξηση της φορολογίας.

  4. Ανεργία, που οδηγεί στην φτώχεια και έχει πολύ αρνητικές συνέπειες στην υγεία.

  5. Μείωση της απόδοσης των εργαζομένων, εξαιτίας της επίδρασης της κρίσης στην υγεία τους.

• Τι εννοούμε με τον όρο «δευτερογενή οφέλη της εργασίας»;

  Η εργασία, εκτός από την αύξηση του εισοδήματος, παρέχει πρόσβαση σε δευτερογενή κοινωνικά οφέλη πολύ σημαντικά για την ευεξία των εργαζομένων, ειδικά των ανδρών. Αυτά είναι η αίσθηση χρησιμότητας και κοινωνικής αποδοχής, το κύρος, η αποτελεσματικότητα, η διεύρυνση των κοινωνικών σχέσεων και της δικτύωσης, η πρόσβαση σε συλλογικές δραστηριότητες, καθώς και η ικανότητα οργάνωσης και νοηματοδότησης του χρόνου και των δραστηριοτήτων τους. Έντονη άλλωστε είναι η αίσθηση των ανέργων για προσωπική ανεπάρκεια και αδυναμία.

• Πώς επηρεάζει η οικονομική κρίση τις κοινωνικές παροχές;

  Η κρίση συρρικνώνει το κοινωνικό κράτος με τον περιορισμό των κοινωνικών δαπανών για δωρεάν υγειονομική περίθαλψη και εκπαίδευση, για οικογενειακά και αναπηρικά επιδόματα, για κοινωνική ασφάλιση και καταπολέμηση της.

• Με τι τρόπο επιδρά η κρίση στην υγεία μας;

  Έχει διαπιστωθεί αύξηση της συχνότητας συγκεκριμένων παθήσεων, που θεωρούνται ότι σχετίζονται με το άγχος, την κατάχρηση αλκοόλ και καπνού, τις κακές συνθήκες ζωής, την αύξηση του σωματικού βάρους, την αύξηση της τιμής των φαρμάκων κλπ. Αυτές είναι διάφορες λοιμώδεις ασθένειες, όπως το σύνδρομο ανοσολογικής ανεπάρκειας (HIV) και η πολύ-ανθεκτική φυματίωση, οι ισχαιμικές καρδιοπάθειες, ο καρκίνος του πνεύμονα και άλλες κακοήθεις νεοπλασίες, χρόνιες αναπνευστικές και ηπατικές παθήσεις και έλκη στομάχου.

  Οι επιδράσεις της κρίσης στην ψυχική υγεία θεωρούνται ιδιαίτερα σημαντικές, γιατί προκαλούν σημαντική έκπτωση της λειτουργικότητας, ενώ είναι ιδιαίτερα συχνές, έτσι ώστε να συμβάλουν αρνητικά στην οικονομία των χωρών, που βρίσκονται σε ύφεση. Η επισφαλής εργασία και η ανεργία, που οδηγούν στην φτώχεια και στον κοινωνικό αποκλεισμό συνδέονται με αύξηση της κατανάλωσης αλκοόλ και καπνού, καθώς και άλλων εξαρτησιογόνων ουσιών. Οι συνθήκες αυτές οδηγούν σε αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας, της εγκληματικότητας, των αυτοκτονιών και των ανθρωποκτονιών. Παρατηρείται επίσης σημαντική αύξηση επεισοδίων κατάθλιψης και άλλων ψυχιατρικών και ψυχοσωματικών διαταραχών, που με την σειρά τους συνδέονται επίσης με αύξηση αυτοκαταστροφικών συμπεριφορών και αυτοκτονικότητα.

• Ποιοι παράγοντες καθορίζουν την επίδραση της οικονομικής κρίσης στην υγεία των παιδιών;

  Εφόσον η κρίση επηρεάζει την υγεία των γονιών και την λειτουργία της οικογένειας, δεν γίνεται να μην επιδρά και στην ψυχική υγεία των παιδιών. Και αυτό προϋποθέτοντας βέβαια ότι δεν παρατηρείται δυσκολία στην κάλυψη βασικών τους αναγκών, δηλαδή της διατροφής, της ένδυσης, της εκπαίδευσης. Έτσι λοιπόν, όταν οι γονείς βρίσκονται κάτω από σοβαρή οικονομική πίεση ή άλλου είδους κρίση (πχ συζυγική δυσλειτουργία), πιο συχνά αναπτύσσουν ψυχολογικά προβλήματα (κατάθλιψη, ανεξέλεγκτο άγχος) ή προβλήματα συμπεριφοράς (πχ κατάχρηση αλκοόλ ή άλλων επιβλαβών ουσιών), καταστάσεις που με την σειρά τους επιβαρύνουν την λειτουργία της οικογένειας. Επιπλέον, όταν οι γονείς αντιμετωπίζουν σοβαρές ψυχολογικές δυσκολίες ή έχουν εχθρικές σχέσεις μεταξύ τους μπορεί να φθάσουν να παραμελούν ή ακόμη και να εκμεταλλεύονται ή να κακοποιούν τα παιδιά τους. Για την πρόληψη και αντιμετώπιση των συνεπειών της κρίσης στην υγεία των παιδιών σημαντικό ρόλο παίζει η ύπαρξη κοινωνικών υποστηρικτικών συστημάτων με πρώτο και σημαντικότερο το σχολείο.

• Με ποιους τρόπους θα μπορούσαμε να προλαμβάνουμε ή να περιορίζουμε τις αρνητικές συνέπειες των κρίσεων στην ζωή μας;

  Σαφώς είναι προτιμότερη και ευκολότερη η πρόληψη από την αντιμετώπιση των συνεπειών μιας κρίσης. Με βάση λοιπόν κάποιες προσωπικές σκέψεις και παρατηρήσεις, που στηρίζονται στην κλινική μου εμπειρία, προτείνω τα εξής:

  α) Να αναπτύσσουμε καλές και υποστηρικτικές σχέσεις με τους συγγενείς και τους φίλους μας. Κάθε δυσκολία υποφέρεται ευκολότερα, όταν έχουμε κοντά μας ανθρώπους που μας αγαπάνε. Επιπλέον, όταν βιώνουμε θετικά συναισθήματα, ωφελούμε την υγεία μας.

  β) Να συνδεόμαστε ουσιαστικά με τους ανθρώπους που αγαπάμε. Έτσι, αν τους χάσουμε για οποιονδήποτε λόγο, η διαδικασία του αποχωρισμού θα είναι μεν οδυνηρή (αφού έχει προϋπάρξει ουσιαστική σχέση), αλλά θα ολοκληρωθεί με πληρότητα.

  γ) Να κάνουμε την εργασία μας όσο πιο δημιουργική γίνεται. Η άνευ όρων επιδίωξη καριέρας, ειδικά αν συνδυάζεται με συνθήκες έντονου ανταγωνισμού, εκμετάλλευσης και άγχους, δεν ωφελεί την υγεία. Επιδιώκουμε συνεργατικές σχέσεις με τους συναδέλφους μας.

  δ) Να αναπτύσσουμε δραστηριότητες που μας ευχαριστούν και μας ξεκουράζουν στον ελεύθερο χρόνο μας. Το παιγνίδι είναι σημαντικός παράγων ψυχικής ευεξίας σε όλη την διάρκεια της ζωής μας. Αν διαθέτουμε άφθονο ελεύθερο χρόνο, πχ αν είμαστε συνταξιούχοι, δεν πρέπει να παραμένουμε αδρανείς. Είναι καλό και για την δική μας υγεία να αναπτύσσουμε δραστηριότητες χρήσιμες στην οικογένειά μας, στην κοινότητά μας, στην κοινωνία στην οποίαν ανήκουμε. Είναι σημαντικό να νιώθουμε χρήσιμοι και να παραμένουμε ενεργοί.

  ε) Να μάθουμε να απολαμβάνουμε τις μικροχαρές της ζωής και να μη περιμένουμε να μας συμβεί κάτι ασυνήθιστα μεγάλο για να χαρούμε. Να ευχαριστούμε χωρίς επιφυλάξεις και αμφιβολίες για όποια βοήθεια παίρνουμε. Να επιβραβεύουμε τα παιδιά μας, όταν κάνουν ή πετυχαίνουν κάτι καλό, χωρίς “αν...”.

  ε) Να φροντίζουμε την υγεία μας. Υπάρχουν ορισμένες συνήθειες, που όλοι γνωρίζουμε ότι βλάπτουν (πχ το κάπνισμα, η κατανάλωση αλκοόλ, η διατροφή με πολλά ζωικά λιπαρά κλπ). Όσο περισσότερες αποφεύγουμε από αυτές, τόσο το καλύτερο για την υγεία μας. Να κάνουμε τις προληπτικές εξετάσεις, οι οποίες έχει αποδειχθεί ότι συμβάλουν στην έγκαιρη διάγνωση και αποτελεσματικότερη θεραπεία ορισμένων παθήσεων (πχ καρκίνος προστάτη και παχέος εντέρου στους άνδρες, καρκίνος μαστού και τραχήλου μήτρας στις γυναίκες, καρδιοπάθειες κλπ).

  στ) Να ασκούμε το σώμα μας. Χρειάζεται να γυμναζόμαστε με κάποιον τρόπο σε όλη την διάρκεια της ζωής μας.

  ζ) Να αποφεύγουμε τις υπερβολικές σπατάλες. Η κατανάλωση συχνά γίνεται υποκατάστατο καλών σχέσεων και απατηλή παρηγοριά της μοναξιάς. Επίσης η έμφαση στην κατανάλωση μας “αποκοιμίζει” και έτσι δεν σκεπτόμαστε τις ουσιαστικές μας ανάγκες.

  η) Να δανειζόμαστε μόνο για να καλύπτουμε πολύ σημαντικές μας ανάγκες. Πλούσιος δεν είναι αυτός που κερδίζει πολλά χρήματα, πλούσιος είναι αυτός που κερδίζει περισσότερα χρήματα, από όσα ξοδεύει.

  θ) Να δίνουμε έμφαση στην ουσιαστική εκπαίδευση των παιδιών μας, αποφεύγοντας όμως τις υπερβολές. Χρειάζεται να μάθουμε τα παιδιά μας να απολαμβάνουν τις μικρές καθημερινές τους επιτυχίες, να χαίρονται το σχολείο και την διαδικασία της μάθησης, να εξερευνούν, να ασκούν την φαντασία τους, να αναζητούν ουσιαστική και χρήσιμη γνώση.

  ι) Δεν παραμένουμε ανασφάλιστοι. Κάθε δυσκολία στην υγεία, την εργασία, φυσική καταστροφή κλπ, αντιμετωπίζεται πιο αποτελεσματικά, όταν υπάρχει ασφάλεια ζωής ή άλλη σχετική.

• Με ποιους τρόπους μπορούμε να αντιμετωπίζουμε τις αρνητικές συνέπειες των οικονομικών κρίσεων στην κοινωνική, οικογενειακή και προσωπική μας ζωή;

  Η απάντηση στο ερώτημα αυτό αποτελείται κυρίως από σκέψεις του συγγραφέα, που εν μέρει προέρχονται από την κλινική του εμπειρία.

  Η κοινωνική και οικονομική κρίση, στην οποία βρισκόμαστε, αναδεικνύει την ανάγκη της κοινωνίας μας να στελεχωθεί από πολίτες που χαρακτηρίζονται από τις εξής βασικές ιδιότητες: α) Ενεργητικότητα, μαχητικότητα, β) παραγωγικότητα, δημιουργικότητα, γ) υπευθυνότητα, εντιμότητα, δ) υποστηρικτική συμπεριφορά προς τους συμπολίτες τους. Στο πλαίσιο αυτό συμμετοχής στις κοινωνικές διεργασίες, προτείνω τα εξής για την αξιοποίηση της κρίσης:

  1. Χρειάζεται να εργαζόμαστε ουσιαστικότερα από πριν. Αν χάσουμε ή έχουμε χάσει την αμειβόμενη εργασία μας, εργαζόμαστε εθελοντικά, ενώ παράλληλα με κάθε νόμιμο τρόπο αναζητούμε θέση αμειβόμενης εργασίας.

  2. Βελτιώνουμε με κάθε τρόπο την ποιότητα των προϊόντων, που παράγουμε. Ρυθμίζουμε την αμοιβή μας στο κατώτερο λογικό επίπεδο. Αν εργαζόμαστε σε δημόσια – κοινωνική υπηρεσία, βελτιώνουμε με κάθε τρόπο τις υπηρεσίες που παρέχουμε στους συμπολίτες μας, εργαζόμενοι ακόμη και εθελοντικά, γιατί με τον τρόπο αυτόν στηρίζουμε το κοινωνικό κράτος, το οποίο στην εποχή μας βάλλεται από πολλές πλευρές και κινδυνεύει με μεγάλη υποβάθμιση.

  3. Πληρώνουμε ανελλιπώς τους φόρους και τις ασφαλιστικές εισφορές μας. Χωρίς είσπραξη φόρων και εισφορών κανένα κράτος δεν μπορεί να οργανώσει κοινωνικές παροχές (στην Υγεία, την Παιδεία, στην Συνταξιοδότηση κλπ.).

  4. Μειώνουμε τις καταναλωτικές δαπάνες μας. Συχνά ήταν παράλογα αυξημένες και εξυπηρετούσαν περισσότερο ανάγκες επίδειξης ή την κάλυψη βαθύτερων ψυχοκοινωνικών μας αναγκών. Αν ανήκουμε στους οικονομικά ισχυρούς της κοινωνίας μας, δεν επιδεικνύουμε τα υλικά αγαθά μας, διότι: α) καλύπτουμε έτσι ουσιαστικότερες υπαρξιακές μας ανάγκες, β) βάζουμε σε κίνδυνο την περιουσία μας, την προσωπική μας ασφάλεια, καθώς και την ασφάλεια των μελών της οικογένειάς μας, και γ) βάζουμε σε δοκιμασία τις σχέσεις με οικείους μας ανθρώπους (συγγενείς, φίλους, συνεργάτες κλπ.).

  5. Εάν δεν έχουμε επαρκή εισοδήματα, δημιουργούμε τύπους ανταλλακτικής οικονομίας ή συμμετέχουμε σε αντίστοιχες δραστηριότητες.

  6. Εάν χρειαζόμαστε οικονομική βοήθεια, την αναζητούμε οπουδήποτε υπάρχει (στο συγγενικό και φιλικό μας περιβάλλον, σε φορείς του κράτους, της Κοινότητας, της Εκκλησίας κλπ.), ενώ παράλληλα προσφέρουμε εθελοντική εργασία. Έτσι ουσιαστικά συμμετέχουμε σε διαδικασίες ανταλλακτικής οικονομίας και δεν δεχόμαστε ελεημοσύνη, που με πολλούς τρόπους συμβάλλει στην επιδείνωση της αυτό-υποτίμησης, της απάθειας και της απόσυρσης από τις διεργασίες της κοινωνίας μας.

  7. Συμμετέχουμε ενεργά – μαχητικά σε δίκτυα – ομάδες πολιτών, κοινωνικές – πολιτικές κινήσεις, κόμματα κλπ. με στόχο την βελτίωση των προσωπικών – κοινωνικών – οικονομικών – πολιτικών συνθηκών της ζωής μας. Προτιμούμε σχήματα που θέτουν συγκεκριμένους, σαφείς (και μικρούς) στόχους, με τους οποίους συμφωνούμε απόλυτα και ανεπιφύλακτα και την επιδίωξη των οποίων θεωρούμε εφικτή μέσα από τις δραστηριότητες που αναπτύσσει στο σχήμα, στο οποίο συμμετέχουμε. Η συμμετοχή μας αυτή μπορεί να αφορά και δράσεις μέσω του διαδικτύου.

  8. Ενημερωνόμαστε τακτικά, διαλέγοντας με μεγάλη προσοχή τις πηγές μας, για θέματα πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά, πνευματικά, καλλιτεχνικά. Με τον τρόπο αυτόν θα έχουμε την δυνατότητα να επιλέγουμε και τους τρόπους της κοινωνικής μας παρέμβασης, που αναφέρεται στην προηγούμενη παράγραφο.

  9. Φροντίζουμε με κάθε τρόπο να αναπτύσσουμε την αισθητική πλευρά της ζωής μας με κατάλληλες ασχολίες (καλλιτεχνικές, πνευματικές, εκπαιδευτικές, αθλητικές – με χόμπι, με παρέες, φιλίες κλπ.). Φροντίζουμε με την μεγαλύτερη δυνατή επιμέλεια τον προσωπικό μας χώρο, την προσωπική μας εμφάνιση, το σώμα μας, το πνεύμα μας, την υγεία μας.

  10. Αναπτύσσουμε με κάθε δυνατό τρόπο σχέσεις με αλληλοϋποστήριξη, γνήσιο ενδιαφέρον, εντιμότητα με τον – την σύντροφό μας, τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς μας, τους συγγενείς, τους φίλους, τους συνεργάτες μας, καθώς και κάθε άνθρωπο, με τον οποίο θεωρούμε ότι αξίζει να διατηρούμε ουσιαστική επικοινωνία. Προσφέρουμε φροντίδα σε ζώα και φυτά.

  11. Αν μπορούμε να προσφέρουμε οικονομική βοήθεια, είναι προτιμότερο να την δώσουμε σαν αμοιβή εργασίας ή σαν δάνειο για να ξεκινήσει κάποιος εργασία. Όχι σαν ελεημοσύνη, γιατί η ελεημοσύνη δημιουργεί επαίτες, ενώ η εργασία δημιουργεί εργάτες.

  12. Αν το παιδί μας δεν έχει αμειβόμενη εργασία ή αν χάσει αυτήν που έχει, το στηρίζουμε οικονομικά απαιτώντας παράλληλα την τήρηση εκ μέρους του τριών αναγκαίων προϋποθέσεων: α) να προσφέρει καθημερινά εθελοντική εργασία σε φορέα που θα επιλέξει (ακόμη και στην υπηρεσία από την οποία απολύθηκε), άρα να μη μείνει ούτε μια ημέρα άεργο, β) να αναζητά διαρκώς και με κάθε δυνατό νόμιμο τρόπο νέα αμειβόμενη εργασία σε οποιοδήποτε μέρος του πλανήτη μας, και γ) να συμμετέχει σε εκπαιδευτικές δραστηριότητες προκειμένου να βελτιώνει διαρκώς τα προσόντα του για εργασία.

• Ποιες πηγές μπορώ να μελετήσω για περαιτέρω ενημέρωση;

  Αναφέρονται ορισμένα βασικά κείμενα ή διαδικτυακές τοποθεσίες, τα οποία χρησίμευσαν σαν βιβλιογραφία του άρθρου αυτού, ενώ παράλληλα μπορούν να χρησιμεύσουν για να ξεκινήσει κανείς μια λεπτομερέστερη ενημέρωση.

  1. S. Zisook, MD, S. A. Zisook, MD: Death, Dying and Bereavement. In: Kaplan & Sadock's: Comprehensive Textbook of Psychiatry, 8th edition, 2005. Lippincott, Williams. Wilkins.

  2. T. Berry Brazelton, MD, B. G. Cramer, MD: The Eartiest Relationship. Addison – Wesley pub.

  3. J. Lebow: The Marriage – Preservation Debate. Psychotherapy Networker, March/April, 2006, p. 83-86.

  4. J. A. Cohen, MD: Posttraumatic Stress Disorder in Children and Adolescents. In: Kaplan & Sadock's: Comprehensive Textbook of Psychiatry, 8th edition, 2005. Lippincott, Williams. Wilkins.

  5. Γ. Τσιάντης: Ψυχική υγεία του παιδιού και της οικογένειας. Εκδ. Καστανιώτη, 1991. Σελ. 149-160, 165-182.

  6. Ι. Τσιάντης (επιμέλεια): Βασική Παιδοψυχιατρική. Εκδ. Καστανιώτη, 1994. Τόμος 1, σελ. 131-158 (Θ. Δραγώνα), 193-218 (D. Black).

  7. https://en.wikipedia.org/wiki/Crisis.

  8. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0008/134999/e94837.pdf.

  9. Ο. Γιωτάκος: Οικονομική κρίση και ψυχική υγεία. Ψυχιατρική 2010, 21:195–204.

  10. Γ. Μπούρας, Λ. Λύκουρας: Η οικονομική κρίση και οι επιπτώσεις της στην ψυχική υγεία. Εγκέφαλος, 48, 54-61, 2011.

  11. https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/9374/702600PUB0EPI0067902B09780821395479.pdf?sequence=1

  12.http://www.icd10data.com/ICD10CM/Codes/F01-F99/F40-F48/F43-/F43