Η Σημασια Της Επικοινωνιας Στον Ορισμο Και Στην Αναπτυξη Των Ανθρωπινων Σχεσεων.

ΟΡΙΣΜΟΣ

«Βλέπω την επικοινωνία σαν μια τεράστια ομπρέλα που σκεπάζει και επηρεάζει όλα όσα συμβαίνουν ανάμεσα στα ανθρώπινα όντα. Μόλις ένας άνθρωπος φτάσει  σ’ αυτή τη γη, η επικοινωνία είναι ο σημαντικότερος παράγοντας που καθορίζει τι είδους σχέσεις αυτό το πλάσμα θα δημιουργήσει με τους άλλους και τι θα του συμβεί στη ζωή». Το σχόλιο αυτό αναφέρεται από την Virginia Satir στο βιβλίο της «Πλάθοντας Ανθρώπους», που είναι μεταφρασμένο και πολυδιαβασμένο και στην χώρα μας, ενώ ο P. Watzlawick, ο οποίος εδώ και πολλά χρόνια μελετάει τις αρχές της ανθρώπινης επικοινωνίας και της θεραπευτικές εφαρμογές τους, γράφει ότι «ακόμη και η επίγνωση του εαυτού μας εξαρτάται από την επικοινωνία».

Οποιαδήποτε συμπεριφορά λοιπόν εκδηλώνεται ανάμεσα σε δύο ή περισσότερα ανθρώπινα όντα, ή ανάμεσα σε ζωντανά πλάσματα, είναι Επικοινωνία.

Ας αναφέρουμε ένα απλό παράδειγμα: Ένα ανθρώπινο πόδι ωθεί μια πέτρα. Όπως γνωρίζουμε από την Φυσική, ενέργεια μεταφέρεται από το πόδι στην πέτρα. Η πέτρα μετακινείται και καταλήγει σε μια θέση, που μπορεί να καθοριστεί από το ποσό της ενέργειας που μεταδόθηκε, το σχήμα και το βάρος της πέτρας, καθώς και την φύση της επιφάνειας, όπου βρίσκεται η πέτρα.

Αν τώρα το ίδιο πόδι ωθήσει ένα σκύλο, ο σκύλος μπορεί να πηδήξει και να το δαγκώσει ή να τριφτεί επάνω του ή να το γλύψει ή να φύγει τρέχοντας. Στην περίπτωση αυτή η σχέση ανάμεσα στην ώθηση και στην αντίδραση του σκύλου είναι διαφορετικού τύπου από την προηγούμενη. Είναι φανερό ότι ο σκύλος παίρνει ενέργεια για την αντίδρασή του από τον δικό του μεταβολισμό και όχι από το πόδι. Αυτό που μεταδίδεται στην προκειμένη περίπτωση δεν είναι πλέον ενέργεια αλλά πληροφόρηση.

Στην πρώτη περίπτωση έχουμε μεταφορά ενέργειας από ένα έμψυχο σε ένα άψυχο αντικείμενο. Στην δεύτερη περίπτωση έχουμε επικοινωνία ανάμεσα σε δύο ζωντανά πλάσματα.

ΑΡΧΕΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Θα αναφέρουμε τώρα ορισμένους βασικούς κανόνες της Επικοινωνίας, των οποίων η σύγχυση οδηγεί συχνά σε συγκρούσεις:

• Η Συμπεριφορά δεν έχει αντίθετο.

Δεν μπορεί κανείς να μη συμπεριφέρεται.

Δεν μπορεί κανείς να μην επικοινωνεί. Κάθε συμπεριφορά ή μη συμπεριφορά ανάμεσα σε ζωντανά πλάσματα αποτελεί συναλλακτική διαδικασία, αποτελεί δηλαδή επικοινωνία. Ακόμα και όταν αδρανούμε, με την στάση μας δηλώνουμε "δεν επικοινωνώ, άρα επικοινωνώ ότι δεν επιθυμώ να επικοινωνήσω".

• Κάθε φαινόμενο παραμένει ανεξήγητο, εφόσον το πεδίο παρατήρησης του δεν είναι αρκετά ευρύ, ώστε να καλύπτει το πλαίσιο, μέσα στο οποίο συμβαίνει το φαινόμενο. Κατά συνέπεια:

Κάθε επικοινωνία αποκτά νόημα μόνο αν ιδωθεί μέσα στο πλαίσιο, όπου συμβαίνει.

Μένει τώρα να ορίσουμε τι εννοούμε με τον όρο «πλαίσιο» σε αντιδιαστολή με τον όρο «περιεχόμενο» όσον αφορά την Επικοινωνία. Πρώτα όμως ας δούμε δύο απλά παραδείγματα:

α) Σε μια περιοχή του Καναδά ο πληθυσμός των αλεπούδων παρουσίαζε μια περιοδική αυξομείωση κάθε τέσσερα χρόνια. Το φαινόμενο αυτό παρέμενε ανεξήγητο έως ότου κάποιοι βιολόγοι παρατήρησαν μια αντίστροφη αυξομείωση του αριθμού των λαγών στην ίδια περιοχή. Τι συνέβαινε; Οι αλεπούδες στην περιοχή αυτή τρέφονταν αποκλειστικά σχεδόν με λαγούς, ενώ οι λαγοί δεν είχαν άλλον φυσικό εχθρό εκτός από τις αλεπούδες. Έτσι όσο οι αλεπούδες έβρισκαν λαγούς να τρώνε αυξάνονταν σε αριθμό και έτρωγαν όλο και περισσότερους λαγούς. Τότε όμως ο πληθυσμός των λαγών μειωνόταν, οπότε οι αλεπούδες δεν έβρισκαν τροφή και ελαττώνονταν σε αριθμό, οπότε επιζούσαν περισσότεροι λαγοί, αφού είχαν λιγότερους εχθρούς κ.ο.κ. Με τον τρόπο αυτό η αυξομείωση των αλεπούδων έγινε κατανοητή, όταν μελετήθηκε στο φυσικό πλαίσιο των ζώων αυτών και συσχετίστηκε με το είδος της τροφής τους.

β) Αναφέρεται το εξής αστείο επεισόδιο στην βιβλιογραφία: Στον κήπο ενός εξοχικού σπιτιού ένας άνδρας πεσμένος στα τέσσερα προχωρεί στα χορτάρια φωνάζοντας πα-πα-πα! και γυρίζοντας συχνά το κεφάλι του πίσω. Έτσι περιγράφει ο Konrad Lorenz, διάσημος μελετητής της συμπεριφοράς των ζώων, ένα πείραμά του, όπου ερευνούσε την ανάπτυξη σχέσης ανάμεσα σε νεαρά παπάκια και την μητέρα τους (δηλαδή ο ερευνητής συμπεριφερόταν σαν πάπια και τα μικρά παπάκια τον είχαν πάρει από πίσω). «Συνέχαιρα τον εαυτό μου για την υπακοή των μικρών παπιών και για την ακρίβεια με την οποία με ακολουθούσαν, όταν ξαφνικά πίσω από τον φράκτη είδα μία ομάδα ανθρώπων να με κοιτάζουν κατατρομαγμένοι. Τα ψηλά χόρτα έκρυβαν τα παπάκια από τα μάτια τους και αυτό που έβλεπαν ήταν η ακατανόητη συμπεριφορά μου, συμπεριφορά τρελού».

Μια ανθρώπινη συμπεριφορά λοιπόν μπορεί να θεωρηθεί παράλογη, αν δεν ληφθεί υπόψη το πλαίσιο, μέσα στο οποίο εκδηλώνεται. Και το πλαίσιο στην ανθρώπινη επικοινωνία καθορίζεται, αν κάθε φορά έχουμε στο νου μας τα ερωτήματα: Πότε συμβαίνει η επικοινωνία; Πού; Μεταξύ ποιών; Κάτω από ποιες συνθήκες; Ποια είναι η σχέση ανάμεσα στους ανθρώπους που επικοινωνούν;

• Η ανθρώπινη Επικοινωνία είναι λεκτική και εξωλεκτική. Μία από τις σημαντικότερες διαφορές του ανθρώπου από άλλα ζωντανά όντα είναι ότι ο άνθρωπος έχει αναπτύξει λόγο. Για την λεκτική επικοινωνία χρησιμοποιούνται λέξεις, δηλαδή σύμβολα αντικειμένων και εννοιών. Η λεκτική επικοινωνία ανάμεσα σε δύο ανθρώπους είναι δυνατή μόνο εάν οι άνθρωποι αυτοί συμφωνούν απόλυτα για την σημασία του κάθε λεκτικού συμβόλου που χρησιμοποιούν. Εάν η σημασία των λέξεων που χρησιμοποιούνται δεν είναι προσυμφωνημένη ανάμεσα στα άτομα που επικοινωνούν τότε η επικοινωνία γίνεται ασαφής και είναι δυνατό να οδηγήσει σε παρεξηγήσεις και συγκρούσεις. Να ένα απλό παράδειγμα διφορούμενης λεκτικής (γραπτής) επικοινωνίας: Σε ένα εστιατόριο γράφεται: «Οι πελάτες, που θεωρούν τους σερβιτόρους μας αγενείς, πρέπει να δουν τον διευθυντή» ("Customers, who think our waiters are rude, should see the manager"). Η πρόταση αυτή μπορεί να σημαίνει ότι: α) Οι πελάτες αυτοί μπορούν να διαμαρτυρηθούν στον διευθυντή, ή β) ότι ο διευθυντής είναι πολύ πιο αγενής από τους σερβιτόρους. Η στίξη παίζει πολύ μεγάλο ρόλο για την αποσαφήνιση των λεκτικών μηνυμάτων (π.χ. «Ήξεις αφήξεις ουκ εν πολέμω θνήξεις», «του γκρινιάζω συνέχεια, γιατί πίνει - πίνω, γιατί μου γκρινιάζει συνέχεια»). Όσο οι λέξεις γίνονται πιο αφηρημένες, τόσο οι έννοιες που αντιπροσωπεύουν γίνονται πιο ασαφείς. Αυτό που πρέπει να κάνει ο δέκτης ενός ασαφούς μηνύματος δεν είναι να συμφωνήσει ή να διαφωνήσει, αλλά να ζητήσει διευκρινήσεις («εννοείς ότι...» ξανά και ξανά).

Η λεκτική επικοινωνία ονομάζεται και ψηφιακή. Τον όρο αυτό έχουν δανειστεί οι θεωρητικοί της Επικοινωνίας από την Κυβερνητική.

Τα εξωλεκτικά στοιχεία της Επικοινωνίας είναι:

α) Το σώμα των ανθρώπων που επικοινωνούν. Η εμφάνιση, η στάση, οι κινήσεις του ακόμη και η ενδυμασία του. Η έκφραση του προσώπου, η βλεμματική επικοινωνία, ο ρυθμός της αναπνοής. Ο τόνος, το ύψος και το χρώμα της φωνής είναι πολύ σημαντικά στοιχεία. Αναφέρει η Virginia Satir στο ίδιο βιβλίο που προαναφέραμε: «Οι φωνές είναι σαν μουσικά όργανα. Μπορούν να είναι συντονισμένες η ασυντόνιστες... Αν οι άνθρωποι μπορούσαν να ακούσουν τη φωνή τους, θα μπορούσαν και να την αλλάξουν... Είμαι σίγουρη ότι οι άνθρωποι δεν ακούνε πώς πραγματικά ακούγονται, αλλά πώς σκοπεύουν να ακουστούν». Και προτείνει την εξής άσκηση: «Καθίστε ανά δύο, συζητείστε για λίγο και στη συνέχεια συζητείστε μεταξύ σας για το πώς ακούγεται η φωνή σας».

β) Τα στοιχεία του «πλαισίου» της Επικοινωνίας, όπως καθορίστηκαν πιο πάνω (χρόνος, χώρος κλπ.).

γ) Κάποια «κρυφά» πολλές φορές, αλλά ιδιαίτερα σημαντικά στοιχεία, όπως οι αξίες, η πολιτισμική προέλευση, οι προσδοκίες των ανθρώπων που επικοινωνούν. Τα στοιχεία αυτά χρωματίζουν συχνά έντονα τα λεκτικά μηνύματα και οδηγούν σε παρεξηγήσεις (message send is not message received).       Όλα τα έμβια όντα επικοινωνούν εξωλεκτικά. Το ίδιο ισχύει και για τα μωρά, καθώς και για τα μικρά παιδιά σε μεγάλο βαθμό.

Η εξωλεκτική γλώσσα ονομάζεται και αναλογική. Χρησιμοποιεί εικόνες - αναλογίες - της πραγματικότητας και σχετίζεται ευκολότερα με το αντικείμενο, στο οποίο αναφέρεται. Υποθέτουμε ότι η αναλογική επικοινωνία έχει τις ρίζες της σε πολύ πιο αρχαϊκές περιόδους εξέλιξης και έχει συνεπώς πολύ γενικότερη αξία από την σχετικά πρόσφατη και πολύ πιο αφηρημένη ψηφιακή επικοινωνία.

Στην αναλογική γλώσσα: α) Δεν είναι δυνατή η έκφραση αφηρημένων ιδεών· β) δεν υπάρχει άρνηση· γ) οι έννοιες είναι αμφίσημες (π.χ. δάκρυα χαράς ή λύπης, χαμόγελο συμπάθειας ή λύπησης κλπ.)· δ) δεν είναι επιτρέπει διάκριση ανάμεσα σε παρελθόν, παρόν και μέλλον.

Οι άνθρωποι επικοινωνούν λεκτικά και εξωλεκτικά συγχρόνως. Η εξωλεκτική Επικοινωνία παίζει βασικό ρόλο στον ορισμό και στην ανάπτυξη των ανθρώπινων σχέσεων, όπως θα δούμε στη συνέχεια.

• Η Επικοινωνία λειτουργεί σε ένα επίπεδο πληροφόρησης και σε ένα επίπεδο ορισμού σχέσης, που δίνει νόημα στο πρώτο.

Πληροφόρηση μεταδίδεται κυρίως μέσα από λεκτικά μηνύματα. Αφορά το περιεχόμενο της επικοινωνίας. Η σχέση ανάμεσα στα άτομα που επικοινωνούν μπορεί να ορίζεται λεκτικά (π.χ. «ένα αστείο είπα», «αυτό είναι διαταγή»), αλλά κυρίως ορίζεται εξωλεκτικά (με όλους τους τρόπους που αναφέραμε), καθώς και από το περιβάλλον, μέσα στο οποία γίνεται η επικοινωνία (π.χ. σχολείο, στρατόπεδο, τσίρκο).

Η ψηφιακή γλώσσα έχει ιδιαίτερα πολύπλοκη και ισχυρή λογική συντακτική δομή, αλλά στερείται σημειολογικής επάρκειας στο επίπεδο του σχετίζεσθαι. Αντίθετα η αναλογική γλώσσα έχει την σημειολογία για την σχέση, αλλά δεν έχει επαρκές συντακτικό για τον αναμφισβήτητο καθορισμό της φύσης των σχέσεων.

Το μη λεκτικό μήνυμα είναι ένα σχόλιο πάνω στο λεκτικό μήνυμα, άρα είναι ένα μετα-μήνυμα:

Επικοινωνεί την στάση του αποστολέα προς το μήνυμα («το μήνυμα που έστειλα είναι φιλικό»).

Επικοινωνεί την στάση του αποστολέα προς τον εαυτό του («είμαι φιλικός άνθρωπος»).

Επικοινωνεί την στάση του αποστολέα ως προς τα συναισθήματά του, καθώς και τις προθέσεις του προς τον δέκτη του μηνύματος («σε βλέπω σαν κάποιον, με τον οποίο θα ήθελα να είμαι φιλικός»).

Η Επικοινωνία όλων των έμβιων όντων, πλην των ανθρώπων, αφορά μόνο το επίπεδο της σχέσης. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να επικοινωνούν, χωρίς να μετα-επικοινωνούν.  Οι άνθρωποι δεν μπορούν να μη μετα-επικοινωνούν. Όλα τα μηνύματα, όταν εξετάζονται στο ανώτατο επίπεδο αφαίρεσης, μπορούν να χαρακτηριστούν σαν «δέξου με - δώσε μου αξία». Η ικανότητα να μετα-επικοινωνεί κατάλληλα κανείς είναι όχι μόνο απαραίτητη προϋπόθεση για επιτυχημένη επικοινωνία, αλλά συνδέεται στενά με το σοβαρότατο ζήτημα της επίγνωσης του εαυτού και των άλλων.

Αρμονική είναι η Επικοινωνία, όταν υπάρχει συμφωνία ανάμεσα στα διάφορα επίπεδα μηνυμάτων (όταν τα λεκτικά και τα εξωλεκτικά μηνύματα συμφωνούν).

Η Επικοινωνία γίνεται δυσαρμονική, όταν υπάρχει διαφωνία ανάμεσα στα διάφορα επίπεδα μηνυμάτων (όταν τα λεκτικά και τα εξωλεκτικά μηνύματα διαφωνούν - π.χ. λέει κάποιος «έλα κοντά μου αγάπη μου» και το πρόσωπό του παίρνει παγερή έκφραση - λέει κάποιος «κάνει κρύο εδώ μέσα» και βγάζει το παλτό του).

Το σοβαρότερο επίπεδο μη αρμονικής Επικοινωνίας είναι  ο διπλός δεσμός, στον οποίο συμβαίνουν τα εξής: α) Το λεκτικό μήνυμα που στέλνει ο πομπός είναι αντίθετο από το εξωλεκτικό, και β) η σχέση είναι σημαντική για τον δέκτη, οπότε ο δέκτης είναι υποχρεωμένος να απαντήσει. Στην περίπτωση αυτή ότι και αν απαντήσει ο δέκτης των μηνυμάτων κινδυνεύει να χάσει την σχέση. Για να βγει από την αντίφαση ο δέκτης χρειάζεται ή να βγει από την πραγματικότητα (κίνδυνος ψύχωσης) ή να σχολιάσει τον διπλό και αντιφατικό χαρακτήρα του μηνύματος («μου ζητάς να έρθω κοντά σου, αλλά με τα χέρια σου με διώχνεις»). Η διατήρηση ειλικρινούς και αρμονικής Επικοινωνίας και η αποφυγή αντιφατικών μηνυμάτων είναι βασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη συνεργατικότητας και αρμονίας στις Ανθρώπινες Ομάδες και στις διαπροσωπικές σχέσεις.

• Η Επικοινωνία είναι από τη φύση της μια διαρκής αλληλουχία μηνυμάτων ανάμεσα στους ανθρώπους που επικοινωνούν. Δεν είναι δυνατό να προσδιορισθεί κάποια αρχή στην ανταλλαγή μηνυμάτων. Δεν είναι δυνατό να εξετασθεί η Επικοινωνία έξω από την Συναλλαγή των ανθρώπων που επικοινωνούν.

Προκειμένου να παρατηρήσει κάποιος με στοιχειώδη επάρκεια μια επικοινωνία, χρειάζεται τουλάχιστον:

α) Να παρατηρήσει τι λέει ο Α, πώς απαντάει ο Β, πώς ο Α απαντάει στην απάντηση του Β. Η επικοινωνία είναι μια υπόθεση τουλάχιστον διπλής όψης. Οι αποστολείς είναι και δέκτες και οι δέκτες είναι και αποστολείς.

β) Εάν ο ίδιος τύπος συναλλαγής ανάμεσα στον Α και στον Β επαναλαμβάνεται στον χρόνο, τότε πιθανώς είναι αντιπροσωπευτικός του τρόπου με τον οποίο επικοινωνούν οι Α και Β.

Η φύση μιας σχέσης εξαρτάται από την στίξη των ακολουθιών που επικοινωνούνται ανάμεσα στα άτομα που επικοινωνούν. Η στίξη οργανώνει τα γεγονότα που αποτελούν την συμπεριφορά και συνεπώς είναι ζωτική για την πρόοδο κάθε αλληλεπίδρασης. η διαφωνία σχετικά με τον τρόπο στίξης μιας ακολουθίας γεγονότων βρίσκεται στη ρίζα αμέτρητων αγώνων για το ορισμό της σχέσης ( πίνω γιατί μου γκρινιάζει συνέχεια - του γκρινιάζω συνέχεια για πίνει). Το λάθος που κάνουν οι επικοινωνούντες στην περίπτωση αυτή είναι ότι πιστεύουν ότι η ανταλλαγή έχει κάποια αρχή (κάποιο σημείο εκκίνησης).

• Όλες οι επικοινωνιακές επαφές (interchanges) είναι είτε συμμετρικές, είτε συμπληρωματικές, ανάλογα αν βασίζονται σε ισότητα ή διαφορά.
  
  Συμπληρωματικότητα: Ο ένας συμπληρώνει τον άλλον (π.χ. επιβολή - υποχώρηση).
  
  Συμμετρία: Ο ένας καθρεφτίζει την συμπεριφορά του άλλου (π.χ. καυχησιολογία - καυχησιολογία).
  
  Στη συμπληρωματική σχέση το ένα μέρος καταλαμβάνει την ανώτερη, δυνατότερη, καλύτερη κλπ. θέση (one - up position) και το άλλο την κατώτερη, αδύναμη, χειρότερη θέση (one down position). Παραδείγματα συμπληρωματικών σχέσεων είναι οι σχέσεις μητέρας - παιδιού, γιατρού - ασθενούς, δάσκαλου - μαθητή κλπ. Οι θέσεις αυτές δεν επιβάλλονται από το ένα μέρος στο άλλο, αλλά μάλλον το κάθε μέλος συμπεριφέρεται με τρόπο που προϋποθέτει, ενώ παράλληλα προκαλεί την συμπεριφορά του άλλου, δηλαδή οι ορισμοί της σχέσης τους ταιριάζουν.

ΤΥΠΟΙ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Διακρίνουμε τρία πεδία της Ανθρώπινης Επικοινωνίας:

• Την Συντακτική Επικοινωνία (Syntactics).
• Την Σημαντική Επικοινωνία (Semantics).
• Την Εμπράγματη Επικοινωνία (Pragmatics).

Η Συντακτική Επικοινωνία είναι η μετάδοση πληροφοριών και αφορά τους θεωρητικούς της πληροφόρησης, οι οποίοι μελετούν τα προβλήματα της κωδικοποίησης, των καναλιών μεταφοράς, της ικανότητας, του θορύβου, της περιττολογίας και άλλες στατιστικές ιδιότητες της γλώσσας. Σχετικά με την συντακτική επικοινωνία αξίζει να σημειωθούν δύο παρατηρήσεις:

α) Ο αριθμός των καναλιών μεταφοράς πληροφοριών είναι ίσος με τον αριθμό των επικοινωνούντων στο τετράγωνο μείον δύο (y = x² - x). Έτσι η επικοινωνία γίνεται εξαιρετικά πολύπλοκη εάν ο αριθμός των επικοινωνούντων είναι μεγάλος.

β) Το ποσό της πληροφόρησης χρειάζεται να είναι το κατάλληλο. Αλλιώς αναπτύσσεται υπερ- ή υπο-φόρτωση του δέκτη (overload, underload).

Οι θεωρητικοί της πληροφορικής δεν ασχολούνται με την έννοια των συμβόλων που αποτελούν ένα μήνυμα. Το πρόβλημα της έννοιας είναι το κυριότερο αντικείμενο της Σημαντικής Επικοινωνίας. Αν αυτός που εκπέμπει το μήνυμα δεν έχει απολύτως συμφωνήσει για την έννοια των συμβόλων εκ των προτέρων με το δέκτη του μηνύματος, τότε το μήνυμα μένει κενό νοήματος, όσο και αν η συντακτική ακρίβεια είναι τέλεια.

Η Επικοινωνία επηρεάζει την Συμπεριφορά και συνδέεται με την ανάπτυξη σχέσεων ανάμεσα στα άτομα που επικοινωνούν. Η Επικοινωνία είναι Συναλλαγή και η Συναλλαγή ανάμεσα σε δύο άτομα γίνεται με Επικοινωνία.  Η Εμπράγματη Επικοινωνία εξετάζει τον τρόπο με τον οποίο η επικοινωνία επηρεάζει την Συμπεριφορά και τις Σχέσεις των επικοινωνούντων μερών.

Η Συντακτική Επικοινωνία αντιστοιχεί στην μαθηματική λογική.

Η Σημαντική Επικοινωνία αντιστοιχεί στην Φιλοσοφία της Επικοινωνίας ή των Επιστημών.

Τέλος η Εμπράγματη Επικοινωνία αντιστοιχεί στην Ψυχολογία.

Βέβαια τα πεδία αυτά της Επικοινωνίας δεν είναι ξεκάθαρα.

Οι ανωτέρω πληροφορίες έχουν παρθεί κυρίως από τις εξής βιβλιογραφικές πηγές:

1. Βατσλάβικ Πωλ: Ανθρώπινη Επικοινωνία. Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 2005.
2. Σατίρ Βιρτζίνια: Πλάθοντας Ανθρώπους. Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα, 2008.