Περι επιδημιων
Ιστορία – Επίδραση στην εξέλιξη της Ιατρικής – Αλληλεπίδραση με Κοινωνικές, Οικονομικές, Ψυχολογικές διεργασίες.
Το άρθρο είναι υπό διαμόρφωση. Θα ακολουθήσει συνέχεια.
ΟΡΙΣΜΟΙ:
- Επιδημία: Ο όρος πρωτοεμφανίζεται στην Οδύσσεια του Ομήρου, αλλά με την ιατρική του έννοια χρησιμοποιείται για πρώτη φορά από τον Ιπποκράτη (“Περί Επιδημιών”).
Αφορά την εμφάνιση περισσότερων περιστατικών μιας νόσου, από τα αναμενόμενα σε μια συγκεκριμένη περιοχή, ομάδα ατόμων ή χρονική περίοδο. Δεν αναφέρεται αποκλειστικά σε λοιμώδη νοσήματα. Με αυτή την έννοια η μεγαλύτερη επιδημία της εποχής μας είναι τα νοσήματα, που οφείλονται σε ακατάλληλη διατροφή, δηλαδή σε ανεπαρκή ποσότητα ή ποιότητα τροφής, σε υπερκατανάλωση (παχυσαρκία), σε κατανάλωση επιβλαβών ουσιών, πχ ζωικά λιπαρά και γενικά ζωικά προϊόντα, αλκοόλ κλπ. (πχ οι παθήσεις που οφείλονται σε απόφραξη αρτηριών, ηπατοπάθειες, ορισμένες μορφές καρκίνου κλπ.).
- Πανδημία: Μια επιδημία που εξαπλώνεται σε πολλές περιοχές – χώρες ταυτόχρονα.
- Ενδημία: Μια επιδημία που χρονίζει σε μια συγκεκριμένη περιοχή ή ομάδα ατόμων.
η διαφάνεια. ΓΕΝΙΚΑ – ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ.
Την εμφάνιση επιδημιών ευνοούν:
- Συνωστισμός ατόμων σε περιορισμένο χώρο. Όχι μόνον ανθρώπων.
- Κακές συνθήκες υγιεινής. Ελλιπής καθαριότητα, κακός αερισμός, κακή αποχέτευση.
- Κακή ή ακατάλληλη διατροφή. Λιγότερες ή περισσότερες θερμίδες από το απαραίτητο, πολλά ζωικά λιπαρά κλπ.
- Χρόνια νοσήματα (καρδιοπάθειες, καρκίνος, αυτοάνοσα, AIDS). Κακή ψυχολογική κατάσταση, κατάθλιψη, άλλες ψυχιατρικές διαταραχές.
- Κοινωνική περιθωριοποίηση, χρήση ναρκωτικών, κατάχρηση αλκοόλ, καπνού.
- Χαμηλό μορφωτικό επίπεδο. Με την έννοια της ακαδημαϊκής μόρφωσης.
- Κοινωνικές ανισότητες. Οι περισσότερες επιδημίες αποτελούν, μεταξύ άλλων, ταξικά φαινόμενα.
- Υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Εκμετάλλευση των ζώων και των δασών.
- Εύκολες μετακινήσεις. Παγκοσμιοποίηση.
- Πόλεμος, μαζική μετανάστευση.
- Οι επιδημίες δεν οφείλονται πάντοτε σε λοιμώδεις παράγοντες. Η σοβαρότερες επιδημίες στην εποχή μας οφείλονται σε ακατάλληλο τρόπο ζωής, και ειδικά διατροφής: Ασθένειες που οφείλονται σε απόφραξη αρτηριών από αθηρωματώδεις πλάκες.
- Εάν υπάρχει δυσαρμονία ανάμεσα στην μολυσματική δύναμη ενός μικροβίου ή ιού και στην ικανότητα άμυνας του ανοσοποιητικού του ξενιστή, τότε εμφανίζεται μια λοιμώδης νόσος. Η ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος μειώνει τις πιθανότητες εμφάνισης λοιμωδών νόσων.
- Όλοι οι οργανισμοί αγωνίζονται να επιζήσουν. Αυτό αφορά και τα μικρόβια, τους μύκητες και τους ιούς.
Ενίσχυση του ανοσοποιητικού
- Κατάλληλη διατροφή. «Τρεφόμαστε με όσον το δυνατόν περισσότερες φυτικές, μη επεξεργασμένες τροφές». «Δεν τρώμε ότι περπατάει, κολυμπάει ή πετάει».
- Αποφεύγουμε την παχυσαρκία, το αλκοόλ, τον καπνό και την ζάχαρη. Ωμοφαγία.
- Ασκούμαστε τακτικά, ελαφρά. Αποφεύγουμε τους «πρωταθλητισμούς».
- Έγκαιρη ανίχνευση και θεραπεία οποιουδήποτε ιάσιμου νοσήματος.
- Θετικό συγκινησιακό κλίμα. «Αγαπάτε αλλήλους» έμπρακτα. Αναπτύσσουμε σχέσεις αγάπης, εμπιστοσύνης, αλληλοκατανόησης, συνεργασίας. Φροντίδας.
- Κοινωνικοποιούμαστε.
- Νοηματοδότηση της ζωής μας. Δημιουργικότητα.
- Χαρά, παιγνίδι. Θεραπευτικό σε όλες τις ηλικίες.
- Διατηρούμε υγιή σεξουαλική ζωή με ανθρώπους, με τους οποίους μας συνδέει σχέση αγάπης.
- Εν τέλει υπηρετούμε με κάθε τρόπο την «Διεργασία του Ζην».
Με μια έννοια το γήρας θα μπορούσε να θεωρηθεί εκφυλιστική νόσος, ενδημική σε χώρες με καλό οικονομικό επίπεδο. Για τις διεργασίες του γήρατος υπάρχει (μερική τουλάχιστον) πρόληψη ή, ακόμη, θεραπεία. Η πρόληψη του γήρατος ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό με το κεφάλαιο της «ενίσχυσης του ανοσοποιητικού». Το σημαντικότερο προληπτικό μέτρο αποτελεί η υγιής κοινωνικότητα και, εν γένει, οι ουσιαστικές σχέσεις.
Τις επιδημίες μελετάει η Επιδημιολογία.
Η Επιδημιολογία μελετάει την επίδραση των επιδημιών σε συγκεκριμένους πληθυσμούς (ανθρώπων, ζώων, φυτών, εντόμων κλπ.), χρησιμοποιώντας κυρίως μαθηματικά εργαλεία.
Η Επιδημιολογία δεν ασχολείται με την ατομική ζωή ή υγεία. Αυτό αποτελεί έργο άλλων κλάδων της Ιατρικής.
Για την αντιμετώπιση των επιδημιών επιβάλλονται παρεμβάσεις, που συχνά δεν συμβαδίζουν με την ιδέα της ατομικής ελευθερίας. Συμβαδίζουν όμως με την έννοια της κοινωνικής αλληλεγγύης.
Οι κοινωνίες συχνά εξεγείρονται ενάντια στην επιβολή αυτών των μέτρων.
Ιστορικά πρώτη αναφορά στις καταστροφικές συνέπειες των επιδημιών γίνεται στην Ιλιάδα του Ομήρου (πρώτη ραψωδία): «Ποιος τάχα απ’ τους θεούς τους έσπρωξε να μπούνε σε τέτοια αμάχη; - Του Δία και της Λητώς τους έσπρωξεν ο γιος, που με το ρήγα - ολιάζοντας κακιά εξεσήκωσεν αρρώστια και πεθαίναν - στρατός πολύς· τι δε σεβάστηκεν ο γιος του Ατρέα το Χρύση, του θεού το λειτουργό… http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/omhros/il01.htm.
Ο Θουκυδίδης περιέγραψε με μοναδική ενάργεια τον «λοιμό των Αθηνών» το 430 πΧ. Οφειλόταν μάλλον σε τυφοειδή πυρετό. Διήρκεσε 5 χρόνια, εξαφάνισε περίπου 100000 Αθηναίους και επηρέασε καθοριστικά την πορεία του Πελοποννησιακού πολέμου.
Η πρώτη αρχαιολογικά τεκμηριωμένη επιδημία εμφανίστηκε 5000 χρόνια πριν από σήμερα σε ένα προϊστορικό χωριό στην βορειδυτική Κίνα. Αφορούσε όλες τις ηλικιακές ομάδες των κατοίκων. Η περιοχή δεν ξανακατοικήθηκε από τότε.
Άλλη επιδημία που επηρέασε καθοριστικά την ιστορία της Ανθρωπότητας ήταν ο «λιμός του Αντονίνου» το 165 – 180 πΧ. Μεταφέρθηκε στην Ρώμη μάλλον από στρατιώτες που επέστρεφαν από εκστρατεία στην Παρθία (σημερινό Ιράν) και μάλλον ήταν ευλογιά. Εξολόθρευσε τουλάχιστον 5 εκατομμύρια πολίτες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και συνέβαλε τόσο στο τέλος της Ρωμαϊκής Ειρήνης (Pax Romana), όσο και στην άνοδο του Χριστιανισμού.
Η Επιδημιολογία ασχολείται κυρίως με την έρευνα και την πρόληψη των επιδημιών. Αν υπάρχει θεραπεία για κάποιες επιδημίες, είναι βέβαια πολύτιμη, αλλά συχνά τα διαθέσιμα φάρμακα ή τα εμβόλια δεν επαρκούν για όλους και ειδικά για τους ασθενέστερους οικονομικά και κοινωνικά πληθυσμούς. Το γεγονός αυτό, μεταξύ άλλων, δυσχεραίνει τον περιορισμό των επιδημιών.
ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΑ ΙΑΤΡΙΚΗ: Η μελέτη του Ιατρικού Υποδείγματος, που επικράτησε σε κάθε εποχή, παίζει καθοριστικό ρόλο για την κατανόηση της εξέλιξης και αντιμετώπισης των επιδημιών.
Η προσπάθεια ανακάλυψης των αιτίων και θεραπείας των επιδημιών έχει παίξει καθοριστικό ρόλο για την εξέλιξη του Υποδείγματος, βάσει του οποίου ασκείται η Ιατρική σε κάθε εποχή.
Ο Ιπποκράτης (460 – 377 πΧ) εισάγει πρώτος την επιστημονική λογική στην εφαρμογή της Ιατρικής. Οι αρχές της Ιπποκράτειας Ιατρικής κυριάρχησαν μέχρι τον 18ο αιώνα μΧ. Όλα τα Ιπποκράτεια κείμενα τονίζουν μια βασική αρχή: Η νόσος αποτελεί αποκλειστικά φυσικό φαινόμενο, με αποκλειστικά φυσική αιτιολογία, και το οποίο μπορεί να θεραπευθεί μόνο με λογικά μέσα.
Οι διάφορες μεταφυσικές ερμηνείες της νόσου σχετίζονται με τα εξής:
Η νόσος επιβάλλεται από μια θυμωμένη θεότητα σαν τιμωρία για ανυπακοή ή αμαρτία.
Παράδειγμα της Βίβλου: Η έξοδος των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο στο βιβλίο της Γένεσης κλπ.
Παράδειγμα στην Ιλιάδα: Η επιδημία που επιβάλλει ο θυμωμένος Απόλλων στο Ελληνικό στράτευμα, εξαιτίας ανυπακοής του Αγαμέμνονα.
Πρόσφατα παραδείγματα: Οι περφεξιονιστές (18ος αιώνας: Η αμαρτία είναι η αιτία των επιδημιών, η απόλυτη αποχή από την αμαρτία είναι η θεραπεία τους). Το φαινόμενο Jerry Falwell (Το AIDS αποτελεί θεϊκή τιμωρία σε μία κοινωνία που ανέχεται την ομοφυλοφιλία κλπ), το οποίο οδήγησε σε μεγάλη καθυστέρηση της ενημέρωσης για τα μέτρα πρόληψης της νόσου στις ΗΠΑ (τουλάχιστον).
Το Ιπποκράτειο Υπόδειγμα:
Ο Θουκυδίδης είναι ο πρώτος ιστορικός, που περιγράφει την επιδημία των Αθηνών σαν αποκλειστικά φυσικό φαινόμενο.
Ο Ιπποκράτης αναφέρεται με έμφαση στην «Ιερή νόσο» (επιληψία), όπως και στην Ελονοσία με τον ίδιο τρόπο, αποκλείοντας έτσι κάθε μεταφυσική ερμηνεία.
Ο Κλαύδιος Γαληνός (Πέργαμος, 129 – Ρώμη, 199) ήταν ο δεύτερος σπουδαιότερος Έλληνας ιατρός της Αρχαιότητας μετά τον Ιπποκράτη και ο τελευταίος χρονικά από όλους τους σημαντικούς ιατρούς του ελληνορωμαϊκού κόσμου. Υπήρξε επίσης και ο διασημότερος υποστηρικτής της Ιπποκράτειας Ιατρικής. Όμως η επίδρασή του δεν είναι μόνον θετική, γιατί έδωσε υπερβολική έμφαση στην θεωρητική (με δογματικό τρόπο) προσέγγιση των νόσων, υποβαθμίζοντας παράλληλα την αξία της παρατήρησης («στο προσκέφαλο του ασθενούς»), η αξία της οποίας τονίζεται ιδιαίτερα στα Ιπποκράτεια βιβλία.
1. Ο συμπαντικός μακρόκοσμος και ο σωματικός μικρόκοσμος βρίσκονται σε αντιστοιχία μεταξύ τους. Αποτελούνται από τα ίδια στοιχεία, υπόκεινται στους ίδιους φυσικούς νόμους, κάθε διαταραχή του πρώτου συνεπάγεται νόσο στον δεύτερο.
2. Ο μακρόκοσμος αποτελείται από τέσσερα στοιχεία: Γη, νερό, αέρα και φωτιά. Κάθε στοιχεία συνδέεται με δύο από τις ιδιότητες του ξηρού ή υγρού και του θερμού ή ψυχρού.
3. Τα ίδια ισχύουν για το σώμα, που αποτελείται από τέσσερεις χυμούς: Την μαύρη χολή (γη), το φλέγμα (νερό), το αίμα (αέρας) και την κίτρινη χολή (φωτιά). Οι χυμοί διατηρούν τις ιδιότητες του θερμού, ψυχρού, υγρού και ξηρού.
4. Οι χυμοί κυκλοφορούν στο σώμα μέσα από τις φλέβες και αντιστοιχούν σε ορισμένες ιδιότητες και λειτουργίες:
- Το αίμα είναι υγρό και θερμό. Τρέφει την σάρκα, παρέχει θερμότητα και μεταφέρει τους άλλους χυμούς στο σώμα.
- Το φλέγμα είναι ψυχρό και υγρό. Τρέφει το πνεύμα και μετριάζει την θερμότητα του αίματος.
- Η κίτρινη χολή είναι ξηρή. Συγκεντρώνεται στην ουροδόχο κύστη και διευκολύνει την κινήσεις του εντέρου.
- Η μαύρη χολή είναι ξηρή και ψυχρή. Ενισχύει την όρεξη και τρέφει τα οστά και τον σπλήνα.
5. Οι αναλογίες των χυμών στο σώμα ορίζουν τέσσερεις τύπους ανθρώπων:
- Μελαγχολικός: Θλιμμένος, προσεχτικός και αγχώδης.
- Φλεγματικός: Ήρεμος, ήπιος και αργός.
- Χολερικός: Θυμώδης, επιθετικός και δραστήριος.
- Αιματώδης: Αισιόδοξος, εξωστρεφής και πολυλογάς.
6. Οι χυμοί επίσης αντιστοιχούν στις τέσσερεις «ηλικίες του ανθρώπου» (παιδική ηλικία, νεότητα, ωριμότητα και γήρας), καθώς και σε τέσσερα βασικά όργανα του σώματος (σπλήνας, εγκέφαλος, ουροδόχος κύστη, καρδιά).
7. Η βάση της υγείας είναι η «ευκρασία», η ισορροπία δηλαδή ανάμεσα στους χυμούς και στις αντίστοιχες ιδιότητές τους. Η δυσαναλογία των χυμών στο σώμα καλείτο «δυσκρασία» και συνιστούσε νόσο.
8. Επρόκειτο δηλαδή για μια σωματική δυσλειτουργία, που μπορούσε να πάρει διάφορες μορφές, ανάλογα με το είδος της «δυσκρασίας».
9. Τα αίτια της νόσου ήταν ποικίλα, και θα μπορούσαμε να τα θεωρήσουμε όλα «περιβαλλοντικά» (μολυσμένος αέρας, εκκρίσεις, ακατάλληλη τροφή ή νερό, ακατάλληλη κίνηση, ψυχικά «πάθη» κλπ).
10. Η θεραπευτική στρατηγική βασίζεται στις ιαματικές δυνάμεις της φύσης.
11. Το σώμα προσπαθεί να διατηρήσει την ομοιόστασή του και ο ρόλος του ιατρού είναι να το βοηθήσει στην προσπάθεια αυτήν.
12. Ο ιατρός παρατηρεί τα σημεία της νόσου στο σώμα και στην συνέχεια δίνει τις οδηγίες που θα αποκαταστήσουν την ισορροπία στην λειτουργία του (ειδική δίαιτα, άσκηση ή ανάπαυση, αλλαγή περιβάλλοντος, εμετός, διούρηση, αφαίμαξη κλπ).
13. Η χειρουργική χρησιμοποιείται μόνο για διορθώσεις καταγμάτων, άνοιγμα αποστημάτων και φλεβοτομία. Δεν ανοίγονται οι σωματικές κοιλότητες.
Γαληνός (129 – 210 μΧ):
- Ο σπουδαιότερος συνεχιστής της Ιπποκράτειας Ιατρικής.
- Η βασική διαφορά του από τον Ιπποκράτη ήταν η εξής: Ο Ιπποκράτης ήταν παρατηρητής και εμπειρικός. Ο Γαληνός, μέσα από τα γραπτά του επιχείρησε να εξάγει τα “βαθύτερα νοήματα” των Ιπποκράτειων βιβλίων, μετατρέποντάς τα έτσι σε δόγματα. Επιχείρησε να “θεοποιήσει” τον Ιπποκράτη.
- Έτσι η πηγή της ιατρικής γνώσης δεν ήταν πλέον η παρατήρηση του σώματος, αλλά η αυθεντία του κειμένου.
- Η “θεραπεία” δεν αφορούσε μόνον την αντιμετώπιση της νόσου, αλλά και την διατήρηση της υγείας.
- Δίδασκε τρόπο ζωής: Διατροφή, ύπνο, άσκηση, σεξουαλική δραστηριότητα, καθαριότητα, ασκήσεις φωνής, ηθικές και ψυχολογικές συμβουλές.
Συμπερασματικά η βασική συμβολή του Ιπποκράτη στην Ιατρική είναι η εξής:
- Η υγεία και οι διαταραχές της αποτελούν φυσικά φαινόμενα.
- Το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον επιδρούν καθοριστικά στην υγεία.
- Ο τρόπος ζωής επιδρά καθοριστικά στην υγεία.
- Για κάθε διαταραχή της υγείας μπορούν να αναζητούνται μόνο λογικά αίτια.
- Η μελέτη των διαταραχών της υγείας γίνεται με παρατήρηση του ασθενούς και του περιβάλλοντός του.
Ο Γαληνός, με την δογματική του προσήλωση στα Ιπποκράτεια κείμενα, αφενός επέβαλε την Ιπποκράτεια Ιατρική για περισσότερο από μια χιλιετία, ενώ αφετέρου παρεμπόδισε την εξέλιξή της. Το πρόβλημα αυτό παρουσιάζεται πάντοτε, όταν ένα σύστημα ιδεών επιχειρείται να εφαρμοστεί σαν θρησκευτικό σύστημα
Πηγές:
1. Snowden F.M.: Epidemics and Society. From the Black Death to the Present. Yale University Press, 2019.
2. https://en.wikipedia.org/wiki/Epidemic
3. Ντζάνη Ε., Τζουλάκη Ι.: Επιδημίες.
https://ecourse.uoi.gr/pluginfile.php/103444/mod_resource/content/1/Epidemics.pdf
4. Jarus O.: 20 of the worst epidemics and pandemics in history.
https://www.livescience.com/worst-epidemics-and-pandemics-in-history.html
5. Science Museum: Epidemics. https://www.sciencemuseum.org.uk/objects-and-stories/epidemics
6. https://edition.cnn.com/interactive/2014/10/health/epidemics-through-history/
7. Κωστής Κ.: Στον καιρό της πανώλης. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2013.
8. What’s the difference between a pandemic, an epidemic, endemic, and an outbreak? Intermountain Healthcare, https://intermountainhealthcare.org/blogs/topics/live-well/2020/04/whats-the-difference-between-a-pandemic-an-epidemic-endemic-and-an-outbreak/
9. Καρατζάς Α.: Ανακαλύφθηκε το αρχαιότερο θύμα της πανώλης. Unboxholics, 2021. https://unboxholics.com/news/tech/85707-anakalyfthike-to-archaiotero-thyma-tis-panolis