Email: imsigalas@hotmail.com | Τηλ.: 6944 396049 | | English

Ο ρολος της εποπτειας: πως να στηριξουμε αυτους που, θεραπευοντας, μετεχουν της οδυνης

Παρουσιάστηκε στο 12ο Παιδοψυχιατρικό Συνέδριο, Αθήνα, Νοέμβριος 2021.

 

  1. Διευκρινήσεις: α. Στο κείμενο αυτό θα επιχειρηθεί μια σύνθεση ανάμεσα στην εποπτεία και την έννοια του ψυχικού τραύματος, είτε αυτό αφορά τους θεραπευόμενους είτε τους εποπτευόμενους στον χώρο της εργασίας τους. Αφορά κυρίως εργασία με σχετικά έμπειρους ειδικούς στον χώρο της ψυχικής υγείας.

    β. Αρχικά θα κάνουμε ορισμένες παρατηρήσεις σχετικά με τον τίτλο του κειμένου. Πρώτον, “θεραπεύω” σημαίνει “υπηρετώ”. Θεραπεύοντας, δηλαδή, υπηρετούμε ορισμένες ανάγκες των θεραπευομένων μας, οι οποίοι με την αμοιβή τους, μας επιτρέπουν να εξυπηρετήσουμε και τις δικές μας ανάγκες επιβίωσης. Δεύτερον, σαν θεραπευτές δεν είναι δυνατό να μη συμπάσχουμε (δεν είναι δυνατόν να μη μετέχουμε της οδύνης των θεραπευομνένων μας). Χρειάζεται βέβαια να διατηρούμε ενημερότητα για τα προσωπικά μας συναισθήματα απέναντι στον θεραπευόμενο και να τα αξιοποιούμε προς όφελός του. Και τρίτον, όταν ένας ειδικός αποκτά με τα χρόνια αρκετή εμπειρία και φθάνει σε μια ορισμένη ηλικία, έχει καθήκον και δικαίωμα να φροντίζει νεώτερους συναδέλφους του, αξιοποιώντας αυτή ακριβώς την γνώση και την εμπειρία. Με κάποιον τρόπο δηλαδή συνδέεται η έννοια της εποπτείας, όχι μόνο με με μια κατάλληλη εκπαίδευση και πιστοποίηση του επόπτη, που έτσι κι αλλιώς είναι απαραίτητες, αλλά και με μια ευρύτερη έννοια γονεϊκότητας.

  2. Ορισμός: α. Με τον γενικό όρο «εποπτεία» αναφερόμαστε στην συμβουλευτική, καθοδηγητική ή εκπαιδευτική δραστηριότητα σε επαγγελματίες ή τελειόφοιτους φοιτητές, η οποία στοχεύει στην ανάπτυξη των επαγγελματικών δεξιοτήτων τους και, εν τέλει, στην βελτίωση της ποιότητας των υπηρεσιών που παρέχουν στους πελάτες τους. Η εποπτεία συνδέεται πολύ με την έννοια της “δια βίου” εκπαίδευσης των εποπτευομένων και προϋποθέτει βέβαια την δια βίου εκπαίδευση του επόπτη.

  3. Πρώτο παράδειγμα: Η Μαρία είναι ψυχολόγος και υπεύθυνη εδώ και 6 μήνες σε ένα οικοτροφείο, που φιλοξενεί παιδιά σχολικής και εφηβικής ηλικίας. Η ίδια είναι κόρη μεταναστών στην Γερμανία και μητέρα δύο ανήλικων παιδιών. Σαν υπεύθυνη είναι άπειρη, ενώ σαν κλινική ψυχολόγος αρκετά έμπειρη. Γνωρίζουμε ότι τα παιδιά αυτά έχουν υποστεί πολλούς ψυχικούς – και όχι μόνο – τραυματισμούς. Η Μαρία λοιπόν φροντίζει το κάθε παιδί ξεχωριστά και τα παιδιά την εμπιστεύονται. Όπως αναφέρει, το πρόβλημά της είναι ότι εμπιστεύονται μόνο αυτήν. Ενώ η δομή έχει 30 άτομα προσωπικό, επιστημονικό και γενικών καθηκόντων. Η Μαρία μένει στην εργασία της πολλές ώρες καθημερινά και “εφημερεύει” κάθε βράδυ για ότι έκτακτο συμβεί. Άρα η Μαρία δυσκολεύεται να ασκήσει τα διευθυντικά της καθήκοντα, δυσκολεύοντας συχνά και το προσωπικό της να αναπτύξει την αποτελεσματικότητά του. Και όλα αυτά επειδή νοιάζεται για όλους, παιδιά και προσωπικό, και θέλει να τους προσφέρει την καλύτερη δυνατή φροντίδα. Πώς θα μπορέσει η Μαρία να ηγηθεί της ομάδας της, χωρίς να αισθάνεται ότι παραμελούνται οι φιλοξενούμενοί της;

  4. α. Η εποπτεία έμπειρων ειδικών, που ονομάζεται και “διεπαγγελματική συμβουλευτική”, έχει χαρακτήρα ανατροφοδότησης, συμβουλευτικό και υποστηρικτικό. Ο επόπτης μπορεί να έχει μεγαλύτερη εμπειρία στο σύνολο των επαγγελματικών ενδιαφερόντων του εποπτευόμενου ή μόνο σε ορισμένους τομείς (πχ στην διεργασία ομάδας, η οποία τον διευκολύνει στην κατανόηση και βελτίωση των εργασιακών σχέσεων των εποπτευόμενων).

    β. Συστημική εποπτεία είναι η εποπτεία που βασίζεται στις αρχές της συστημικής επιστημολογικής θεώρησης. Σημαντικό πλεονέκτημα του συστημικού επόπτη είναι η κατανόηση της έννοιας της “ομαδικής διεργασίας”.

    γ. Η έννοια της “ομαδικής εποπτείας” αφορά ομάδα ειδικών της ψυχικής υγείας ή μικτή ομάδα ειδικών και λοιπού προσωπικού. Γίνεται μετά από αίτημα των εποπτευομένων ή του οργανισμού, στον οποίον εργάζονται. Στην δεύτερη περίπτωση συχνά υπάρχουν δυσκολίες στην διεξαγωγή της, που σχετίζονται με το “εποπτικό συμβόλαιο” (χρησιμοποιούμε τον όρο αντίστοιχα με τον όρο “θεραπευτικό συμβόλαιο”). Στην ομαδική εποπτεία η σχέση ανάμεσα στα μέλη της ομάδας των εποπτευομένων, η σχέση τους με την ευρύτερη ομάδα των εργαζομένων στον οργανισμό, στον οποίο εργάζονται, η σχέση τους με τους προϊσταμένους, καθώς και η σχέση των μελών της ομάδας με τον επόπτη, παίζουν σημαντικό ρόλο, τόσο σαν αντικείμενα της εποπτικής διαδικασίας, όσο και σαν παράγοντες της αποτελεσματικότητάς της. Η ανάπτυξη της διεργασίας της ομάδας των εποπτευομένων, αποτελεί έναν από τους ουσιαστικότερους παράγοντες της αποτελεσματικότητας της ομαδικής εποπτείας, ειδικά αν αυτή αφορά έμπειρους ειδικούς.

  5. Τι μπορεί λοιπόν να κάνει ο επόπτης με το ψυχικό τραύμα, είτε αυτό αφορά τους θεραπευόμενους (όπως στο 1ο παράδειγμα), είτε τους εποπτευόμενους; Προφανώς ο επόπτης δεν μπορεί να κάνει θεραπεία, αφού δεν είναι αυτός ο ρόλος του. Ο επόπτης, αφού εξετάσει τα δικά του συναισθήματα και σκέψεις, και αφού ολοκληρώσει τον εσωτερικό του διάλογο (όπως δίδασκε η Βάσω Βασιλείου), να φωτίσει το τραύμα, όπου και αν βρίσκεται αυτό, και να βοηθήσει τον εποπτευόμενο να εξετάσει τις συνέπειές του στην εκτέλεση της εργασίας του.

  6. Ορισμένες αρχές, στις οποίες στηρίζεται ο συστημικός επόπτης, ενώ διεξάγει ομαδική εποπτεία:

    α. Εξασφαλίζει τις ρυθμιστικές διαδικασίες που δίνουν ζωή και κίνηση στην ομάδα, όπως δίδασκε ο μακαρίτης δάσκαλός μας Γεώργιος Βασιλείου. Ο επόπτης δηλαδή προσπαθεί να συμβάλει, ώστε τα μέλη της ομάδας να αναπτύξουν μεταξύ τους εμπιστοσύνη και οικειότητα και επιθυμία να φροντίζουν ο ένας τον άλλον.

    β. Ο επόπτης ρυθμίζει την ανάπτυξη δημιουργικού διαλόγου ανάμεσα στα μέλη της ομάδας των εποπτευομένων. Μέσα από τον διάλογο αυτόν η επικοινωνία ανάμεσα στα μέλη της ομάδας εμπλουτίζεται, χρήσιμες ιδέες ακούγονται, το ενδιαφέρον ανάμεσα στα μέλη της ομάδας εκδηλώνεται έμπρακτα. Εν τέλει η διεργασία της ομάδας εξελίσσεται.

    γ. Αξιοποιεί τις τεχνικές των βιωματικών ασκήσεων, των “διευκρινιστικών ερωτήσεων” και της αυτοαναφοράς (“ποιο δικό σου αντίστοιχο περιστατικό έρχεται στο νου σου;”) για την ανάπτυξη του δημιουργικού διαλόγου.

    δ. Στην διάρκεια της εποπτείας ο επόπτης παρακολουθεί την ροή των σκέψεων και συναισθημάτων των εποπτευομένων, ενώ παράλληλα διατηρεί ενημερότητα για τις αντίστοιχες προσωπικές του αντιδράσεις. Με τον τρόπο αυτόν παραμένει συντονισμένος με το συγκινησιακό κλίμα, που αναπτύσσεται μέσα στην ομάδα, και συμβάλλει αποτελεσματικότερα στην κατάλληλη ρύθμισή του.

    ε. Το πλαίσιο, μέσα στο οποίο διεξάγεται η εποπτεία, δεν αποτελείται από την απλή συνάθροιση του επόπτη, των θεραπευτών και, κατά μία έννοια, των θεραπευόμενων, αλλά δημιουργείται σαν ένα δυναμικό σύστημα αλληλεπιδράσεων ανάμεσά τους, λαμβάνοντας πάντοτε υπόψιν και το υπερσύστημα της διαδικασίας (πχ τον οργανισμό, που ζητάει την εποπτεία). Στην διάρκεια της εποπτικής διαδικασίας η συναλλακτική αυτή αλληλεπίδραση αναπτύσσεται ανάμεσα στον επόπτη και τα μέλη της ομάδας, ενώ σε αυτήν συμμετέχει έμμεσα και η αλληλεπίδραση που έχει ήδη δημιουργηθεί ανάμεσα στους θεραπευτές - εποπτευόμενους και τους θεραπευόμενούς τους (άτομα, ζευγάρια, οικογένειες, ομάδες). Ο επόπτης χρειάζεται να παραμένει ενήμερος ότι τα συναισθήματα, οι σκέψεις και οι αναμνήσεις, που του γεννιόνται στην διάρκεια της εποπτείας, σχετίζονται με την δυναμική αλληλεπίδραση όλων των ανωτέρω παραγόντων. Η ενημερότητα αυτής της συνεχούς δυναμικής αλληλεπίδρασης ιδεών και συγκινησιακών καταστάσεων εκ μέρους του επόπτη, μπορεί και πρέπει να αξιοποιείται για την βαθύτερη κατανόηση των θεμάτων που προκύπτουν στην διάρκεια της εποπτείας.

    στ. Εν τέλει ο στόχος του επόπτη είναι να ενισχύσει σταδιακά τις αυτο-εποπτικές ικανότητες (κατά το “αυτο-ηγετικές” του Βασιλείου) των μελών της ομάδας, να καταλύσει δηλαδή την σταδιακή ακύρωση της χρησιμότητάς του για την ομάδα των εποπτευομένων. Έτσι ώστε, μέσα από τον σεβασμό της αυτονομίας των μελών της, η ομάδα εποπτείας να τείνει προς τον όρο “εποπτεία ισοτίμων”.

  7. Δεύτερο παράδειγμα: Η διοίκηση ενός Κέντρου Αποκατάστασης χρόνιων πασχόντων ζήτησε εποπτεία για όλο το προσωπικό της, γιατρούς, ψυχολόγους, βοηθητικό και διοικητικό προσωπικό. Στις πρώτες συναντήσεις με το προσωπικό ο επόπτης έμαθε ότι οι ασθενείς που δεχόταν το Κέντρο είχαν συνήθως πολύ σοβαρά προβλήματα υγείας, ότι η “αποκατάσταση” σπάνια ήταν δυνατή, άρα συνήθως έμεναν στο ίδρυμα για όλη την υπόλοιπη ζωή τους, ότι τους τελευταίους μήνες είχαν αποβιώσει τρεις οικότροφοι και, τέλος, ότι ο προηγούμενος επόπτης είχε παραιτηθεί πρόσφατα χωρίς να εξηγήσει σαφώς τον λόγο. Υπήρχε ένα “καταθλιπτικό” συγκινησιακό κλίμα στο οικοτροφείο. Στην περίπτωση αυτήν ο επόπτης έπρεπε να ασχοληθεί με το «τραύμα» των εργαζομένων στο ίδρυμα, συμβάλλοντας αφενός στην ενίσχυση του ηθικού και, αφετέρου, στην σύσφιξη των σχέσεων μεταξύ τους και με την διοίκηση.